Rodzina w prawie cywilnym

(fot. www.sxc.hu)

Prawo rodzinne to dział prawa, zajmujący się stosunkami prawnymi (wewnątrz rodziny i z osobami trzecimi, majątkowymi i niemajątkowymi), jakie rodzi istnienie i funkcjonowanie rodziny. Czym zatem jest ta rodzina i kto do niej należy?

Co oznacza pojęcie "rodziny" w prawie cywilnym?

Gdy zaczęły się rozpadać szersze związki, zwane rodami, miejsce ich zajęła rodzina wielka, czyli związki krwi wiążące jej członków bez względu na stopień pokrewieństwa (tak dalece, jak tylko dało się wykazać). Reminiscencja tego jest widoczna we francuskim Kodeksie cywilnym (dziedziczenie między krewnymi do aż 12 stopnia).

Z czasem więzy (uczuciowe, gospodarcze) ograniczyły się do najbliższych krewnych, głównie pozostających we wspólnym gospodarstwie. Wytworzyła się rodzina mała, czyli związek złożony z małżeństwa i ich dzieci. Polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy odnosi się do tego pojęcia, a tylko wyjątkowo w niektórych przepisach do rodziny w szerszym zakresie, np.:

• art. 128 – obowiązek alimentacyjny,
• 149 § 2 – krewni, spośród których powołać należy opiekuna dziecka (w zasadzie krewni bez ograniczenia). 

Jakie mogą być sposoby powstania rodziny?

Ustawodawca może wybrać kryteria, jakich spełnienie uznaje za powstanie rodziny. Mogą to być: 

1. faktyczne funkcjonowanie związku złożonego z rodziców i dzieci (faktyczna rodzina),
2. przesłanki formalne – system przyjęty w polskim k.r. i o. (ze wzgl. na znaczenie rodziny dla społeczeństwa). Rodzina to najmniejsza komórka społeczna, której powstanie jest sformalizowane – powstaje tylko na skutek zawarcia przez kobietę i mężczyznę małżeństwa. Związki faktyczne (konkubinaty) nie stanowią rodziny w rozumieniu prawa).

Skład osobowy rodziny

Wskazując, kto należy do rodziny, ustawodawca przyjął tzw. „biologiczny model rodziny”. Członkami rodziny są zatem:

1. małżonkowie od chwili zawarcia związku małżeńskiego (także bezdzietne małżeństwo),
2. wspólne dzieci małżonków – tylko małoletnie oraz pełnoletnie, które się jeszcze nie usamodzielniły (przede wszystkim: zamieszkują z rodzicami), a także dzieci przez małżonków przysposobione.

Nie należą natomiast do rodziny (wg dominującego poglądu):

• dzieci jednego z małżonków, choćby były przez nich razem w rodzinie wychowywane,
• dzieci wzięte na wychowanie, lecz nie przysposobione, czyli tzw. wychowańcy.

Rodzina istnieje (jeden z małżonków z dziećmi pozostający we wspólnocie) mimo częściowego zdekompletowania jej składu, np. śmierci jednego z małżonków lub rozwodu.

Rodzina nie jest osobą prawną, ale ugrupowaniem – grupą rodzinną – które nieraz ustawodawca traktuje jako pewną całość. Spoiwem wiążącym ją powinno być silne wzajemne uczucie.

Jakie są funkcje rodziny?

Rodzina spełnia wiele ważnych funkcji, a w tym:

• zaspokajanie potrzeb (np. potrzeby spędzania czasu w atmosferze wzajemnego niczym nie ograniczonego uczucia) i ochrona interesów jej członków;
• zapewnianie jej członkom należytych warunków materialnych,
• wychowywanie dzieci na prawych ludzi i dobrych obywateli,
• funkcja prokreacyjna.

Jakie powiązania rodzinne można wyróżnić?

Ze względu na źródło można wyróżnić następujące rodzaje powiązań rodzinnych:

1. pokrewieństwo - to powiązanie wynikające z więzów krwi (to pojęcie biologiczne, ale prawo nadaje mu także charakter stosunku prawnego);
2. stan cywilny (rodzinny) - tj. sytuacja prawna człowieka wynikająca z przynależności do okreslonej rodziny; Na stan cywilny składają się więzy wynikające z najbliższego pokrewieństwa (tzn. między rodzicami a dziećmi) oraz z małżeństwa; Stan cywilny w tym zanczeniu jest dobrem osobistym człowieka;
3. powinowactwo - oznacza rodzinne więzy prawne (nie biologiczne), jakie łączą jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka;
4. stosunek bliskości - osobami bliskimi są małżonek i najbliżsi krewni, a czasami zaliczane tu są ponadto osoby nie należące formalnie do rodziny, jednakże związane pewnym stanem faktycznym, utrzymujące "bliskie stosunki" z daną osobą;
5. status domownika - tzn. tego, kto faktycznie został przyjęty do wspólnoty domowej.

Prawo cywilne często wiąże różne konsekwencje prawne z faktem pozostawania z jakąś osobą w powyższych relacjach.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)