Jak pozbyć się niewygodnego sędziego - czyli wyłączenie sędziego w sądzie karnym

24.10.2022

Wyłączenie sędziego w sądzie karnym następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony - zależnie od przyczyny, jaka to wyłączenie uzasadnia.

Kiedy sędzia jest wyłączony z mocy prawa?

Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio (tj. gdy jest on zainteresowany jej wynikiem, np. jako pokrzywdzony w sprawie bądź gdy treść orzeczenia może wywrzeć wpływ na jego interesy i uprawnienia);
jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób (i to niezależnie od tego, w jakim stadium postępowania w danej sprawie np. małżonek sędziego wykonywał czynności prokuratorskie jako strona procesowa);
jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w punkcie wyżej albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli;
był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy (tzn. świadkiem faktycznym), albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka (tj. był świadkiem w rozumieniu procesowym) lub występował jako biegły;
brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze (tj. bezpośrednio prowadził śledztwo bądź dochodzenie albo sprawował nad nim procesowy nadzór i podejmował w związku z tym decyzje incydentalne, czy też zatwierdzał postanowienia o umorzeniu dochodzenia; to wyłączenie nie obejmuje natomiast czynności sądowych w toku postępowania przygotowawczego, np. uchylenia postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego);
brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia (czyli wyroku lub postanowienia) lub wydał zaskarżone zarządzenie (sędzia nie powinien bowiem kontrolować decyzji procesowych, które sam wydał lub uczestniczył w ich wydaniu);
brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone - tj. jeśli sprawa wraca do ponownego rozpoznania po uchyleniu orzeczenia (np. w drodze apelacji, zażalenia bądź w trybie nadzwyczajnym) czy też brał udział w wydaniu wyroku umarzającego postępowanie karne warunkowo w razie podjęcia tego postępowania; ta przyczyna wyłączenia nie dotyczy natomiast sędziego, który brał udział w wydaniu postanowienia o zwrocie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego, gdy sąd odwoławczy to postanowienie uchylił i przekazał sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ani sędziego drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, kiedy był członkiem składu, który uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania;
brał udział w wydaniu orzeczenia (tzn. uczestniczył w procesie podejmowania decyzji w składzie organu uprawnionego do orzekania; nie jest zaś takim udziałem np. samo sporządzanie jakiegoś protokołu), co do którego wniesiono sprzeciw (tj. gdy po wniesieniu sprzeciwu od wyroku nakazowego bądź od wyroku zaocznego sprawa podlega rozpoznaniu od nowa); nie powinien bowiem brać udziału w sprawie sędzia, który wyrobił sobie określony pogląd na sprawę i wyraził go w formie orzeczenia;
prowadził mediację.

Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Zakaz „udziału w sprawie" dotyczy nie tylko orzekania na rozprawie, ale również wydawania wszelkich postanowień i zarządzeń związanych z tokiem sprawy w danej instancji.

Poza tym sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego kasacją, nie może orzekać co do tego wniosku czy tej kasacji. Sędzia taki nie może orzekać ani co do merytorycznej zasadności kasacji, ani co do kwestii jej dopuszczalności.

Jeśli wystąpi choć jedna z powyższych przyczyn wyłączenia sędziego (iudex inhabilis) to powinno nastąpić:

„samowyłączenie" sędziego, a więc jeśli sędzia uzna, iż zachodzi przyczyna wyłączająca go ze względu na powyższe okoliczności, musi wyłączyć się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia; oświadczenie to wywołuje skutek prawny i nie podlega kontroli sądu;
w ew. braku samowyłączenia - wyłączenie sędziego z urzędu.

Moment ujawnienia się którejś z tych przyczyn wyłączenia nie ma znaczenia, trzeba ją uwzględnić, nawet jeśli wyszła na jaw dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia.

Jakie są konsekwencje działania sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy prawa?

Każda czynność procesowa takiego sędziego dokonana po powstaniu przyczyny uzasadniającej wyłączenie z mocy prawa jest wadliwa.

Są to sytuacje, w których zawsze zachodzi bezwzględna niezdolność sędziego do orzekania. Orzeczenie wydane przez takiego sędziego (iudex inhabilis) jest bezwzględnie wadliwe, orzekanie takiego sędziego stanowi uchybienie procesowe będące bezwzględną przyczyną odwoławczą (art. 439 § 1 K.p.k.) oraz bezwzględną przyczyną kasacyjną (art. 523 § 1 K.p.k.), tzn. że są brane pod uwagę przez sąd rozpoznający apelację, zażalenie czy kasację niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych w środku zaskarżenia zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia.

Kiedy powinno nastąpić wyłączenie sędziego na wniosek ze względu na uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie?

Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie (iudex suspectus). Taka wątpliwość jest „uzasadniona", gdy jest uprawdopodobniona i jednocześnie poważna.

Chodzi tu m.in. o powiązania osobiste między sędzią a stroną czy jej przedstawicielem (np. przyjaźń, wrogość, sprzeczność interesów), a także o okoliczności związane z obowiązkami służbowymi.

Przykłady:

Sędzia, który brał udział w zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania, winien być wyłączony od udziału w sprawie o odszkodowanie z tytułu niesłusznego tymczasowego aresztowania.
Podobnie branie udziału przez sędziego w rozpoznaniu sprawy, w której sąd przyjął w wyroku współudział określonej osoby w zachowaniu przestępnym, stanowiącym przedmiot później rozpatrywanej sprawy przeciwko tej osobie jako oskarżonej, może stanowić z reguły okoliczność wywołującą uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego.

Sam zaś fakt, iż sędzia np. kiedyś jako prokurator oskarżał oskarżonego w innej sprawie bądź rozstrzygał zupełnie inną sprawę oskarżonego, nie stanowi okoliczności powodującej wątpliwość co do bezstronności tego sędziego w bieżącym postępowaniu.

Jeżeli pojawią się omawiane tu powody wyłączenia sędziego, to wyłączenie następuje:

na żądanie sędziego, gdy uzna on, iż wystąpiły okoliczności wskazane wyżej, bądź
na wniosek strony; Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony na omawianej podstawie po rozpoczęciu przewodu sądowego (tzn. po odczytaniu aktu oskarżenia na rozprawie), pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu.

Wniosek taki trzeba więc zgłosić przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Chodzi tu o ograniczenie stron w składaniu wniosków o wyłączenie sędziego na tej podstawie. Sędzia, co do którego zgłoszono wniosek o wyłączenie na ww. podstawie, może złożyć do akt stosowne oświadczenie na piśmie; jest jednak obowiązany przedsięwziąć czynności nie cierpiące zwłoki. Wniosek rozpoznaje się niezwłocznie. Z chwilą wyłączenia sędziego czynności procesowe dokonane z jego udziałem po złożeniu wniosku stają się bezskuteczne. Wniosek o wyłączenie całego składu może być skuteczny jedynie wówczas, kiedy powody wyłączenia odnoszą się indywidualnie do każdego z sędziów orzekających w danym sądzie bądź też gdy wyłączeniu podlega taka liczba sędziów, że w danym sądzie nie da się utworzyć kolegialnego składu sądu orzekającego o wyłączeniu. Powstrzymanie się sędziów danego sądu do udziału w konkretnej sprawie, z powodu okoliczności mogącej wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności, nie jest równoznaczne z ich wyłączeniem, ponieważ to może nastąpić jedynie z mocy orzeczenia sądu. Cofnięcie przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego jest nieskuteczne, gdyż ustawa nie przewiduje takiej możliwości (zdania co do dopuszczalności odwoływania czynności procesowych przez uczestników procesu są jednak podzielone).

W każdym razie o wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie; w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W razie niemożności utworzenia takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu. Na postanowienie w przedmiocie wyłączenia sędziego zażalenie nie przysługuje.

Jakie są skutki niewyłączenia sędziego podejrzanego o stronniczość?

Niewyłącznie sędziego, w przypadku którego istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie (iudex suspectus) bądź bezzasadne oddalenie wniosku o jego wyłączenie jest (jako obraza przepisów postępowania, pod warunkiem że mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia; art. 438 pkt 4 K.p.k.) względną przyczyną odwoławczą, a więc takie uchybienie wywołuje następstwa procesowe i jest uwzględnianie przez sąd odwoławczy jedynie, gdy było treścią zarzutu strony w środku odwoławczym.

Co jeśli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie stanie niemożliwe?

Jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu (art. 43 K.p.k.). Chodzi tu o sytuację, gdy wyłączeni zostali wszyscy sędziowie sądu właściwego, bądź gdy wyłączono taką ich liczbę, że nie można już utworzyć wymaganego przez ustawę składu orzekającego w danym sądzie.

Przekazanie sprawy przez sąd wyższego rzędu innemu sądowi równorzędnemu (nawet poza okręgiem sądu wyższego rzędu) do rozpoznania następuje postanowieniem, które nie podlega zaskarżaniu. Przekazanie to nie jest bezwzględnie wiążące. Sąd, któremu w tym trybie przekazano sprawę do rozpoznania, może więc - jeśli ustały przyczyny przekazania mu tej sprawy - przekazać ją innemu sądowi miejscowo właściwemu.

Jak wyłączani są ławnicy?

Powyższe zasady wyłączenia sędziów stosuje się odpowiednio do ławników. A zatem te same powody wyłączenia z tymi samymi następstwami odnoszą się także do ławników.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 r. Nr 89, poz. 555, ze zm.);
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. 1997 r., Nr 88, poz. 553, ze zmianami)