Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie

10.7.2013

Komu przysługuje odszkodowanie?

Odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść, przysługuje oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji został

uniewinniony lub
skazany na łagodniejszą karę,
a także jeżeli po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu.

Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w ww. warunkach.

Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Niewątpliwie niesłuszne będzie tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie dokonane z obrazą przepisów rozdziału 27 i 28 Kodeksu postępowania karnego. Należy zauważyć, że powszechna praktyka sądowa, ukształtowana poglądami Sądu Najwyższego (wyrażonymi w uchwale z dnia 15 września 1999 r., sygn. I KZP 27/99, OSNKW 1999/11-12 poz. 72), uznaje za niewątpliwie niesłuszne w zasadzie każde tymczasowe aresztowanie zastosowane w postępowaniu zakończonym wyrokiem uniewinniającym lub umarzającym postępowanie, niezależnie od przyczyn, dla których aresztowanie stosowano i niezależnie od powodów, które uzasadniały uniewinnienie, bez różnicowania wyroków na zapadłe, bo oskarżony czynu nie popełnił, bądź tylko nie zdołano mu tego udowodnić itd. Domniemanie niewinności działa we wszystkich tych sytuacjach jednakowo (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 lutego 2007 r., sygn. akt II AKa 9/2007, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2007/3 poz. 38).

Co należy rozumieć przez poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie?

Szkodę wynikającą z niesłusznego skazania stanowi różnica między stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby skazanego nie pozbawiono wolności, a stanem rzeczywistym w chwili, gdy skazany odzyskał wolność.

Zadośćuczynienie (stosownie do art. 445 § 2 Kodeksu cywilnego) winno być natomiast odpowiednie. Takie uregulowanie sprawia, że duże znaczenie przy ustalaniu kwoty zadośćuczynienia będzie miało swobodne uznanie sędziego. Sąd może jednak pomocniczo stosować kryteria przeznaczone do innych celów. Przykładowo do ustalania wysokości zadośćuczynienia za uszkodzenie ciała sąd mógłby zastosować posiłkowo zasady ustalania wysokości świadczeń z tytułu wypadków przy pracy (nie jest to jednak obowiązkiem sądu).

Kiedy roszczenie nie przysługuje?

Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego aresztowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo zatrzymanie. Nie dotyczy to jednak osób, które złożyły oświadczenie w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi (np. pod wpływem hipnozy albo gróźb), jak również gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza państwowego.

W wypadku przyczynienia się przez oskarżonego do wydania orzeczenia, odpowiednio stosuje się przepis kodeksu cywilnego o miarkowaniu odszkodowania (art. 362 k.c.). Oznacza to, że odszkodowanie ulegnie odpowiedniemu zmniejszeniu, stosownie do stopnia winy.

Jak wygląda postępowanie w sprawie o odszkodowanie i zadośćuczynienie?

Żądanie odszkodowania należy zgłosić w:

sądzie okręgowym, w którego okręgu wydano orzeczenie w pierwszej instancji (dotyczy uniewinnienia, skazania na łagodniejszą karę lub umorzenia),
sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zwolnienie zatrzymanego; należy jednak zauważyć, że są niezgodności w orzecznictwie sądów, czy chodzi tu o ten sąd okręgowy, w okręgu którego wydano decyzję o zwolnieniu tymczasowo aresztowanego (tak np.: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 kwietnia 2005 r., sygn. akt II AKo 67/2005, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2005/11 poz. 57, OSA 2005/10 poz. 73 str. 41), czy też sąd, w okręgu którego nastąpiło faktyczne zwolnienie aresztowanego (tak z kolei: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 kwietnia 2006 r., sygn. akt II AKo 123/2006, OSA 2007/1 poz. 1 str. 3).

Sąd okręgowy orzeka wyrokiem na rozprawie. Postępowanie wolne jest od kosztów.

W jakim terminie można zgłosić żądanie?

Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, w wypadku tymczasowego aresztowania - od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania - od daty zwolnienia. Przyjmuje się, że jest to termin cywilnoprawny, a co za tym idzie, sąd uwzględni go tylko na zarzut prokuratora. W wyjątkowych wypadkach powołanie się przez prokuratora na zarzut przedawnienia może być sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Wnioskodawca musi jednak sprecyzować, jaką zasadę współżycia społecznego naruszył prokurator zgłaszający ten zarzut i przytoczyć fakty tę tezę uzasadniające oraz dowody, z których fakty te wynikają.

Co, jeśli poszkodowany już zmarł?

W razie śmierci oskarżonego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (nie dotyczy to zatem niewątpliwe niesłusznego zatrzymania) utracił:

należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie,
stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania.

Żądanie odszkodowania należy zgłosić w terminie przewidzianym w akapicie poprzedzającym lub w ciągu roku od śmierci oskarżonego.

Czy można korzystać z pomocy pełnomocnika?

Żądający odszkodowania może ustanowić pełnomocnika. Może także wystąpić o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Upoważnienie do obrony udzielone obrońcy w sprawie zachowuje moc jako upoważnienie do działania w charakterze pełnomocnika.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r. Nr 89, poz. 555, ze zm.),
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).