Instytucja bezskuteczności czynności prawnej jako środek ochrony wierzyciela przed nieuczciwymi działaniami dłużnika

Wierzycielowi przed takimi działaniami i zachowaniami dłużnika przysługuje wiele środków obrony a jednym z najbardziej skutecznych jest przewidziane w art. 59 Kodeksu cywilnego powództwo o uznanie danej umowy za bezskuteczną. Wskazany artykuł stanowi, iż w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

Powyższy przepis daje wierzycielowi możliwość pozbawienia danej umowy skuteczności, co oznacza iż umowa nie wywrze żadnych skutków wobec wierzyciela (i tylko niego), pozostając przy tym skuteczna wobec pozostałych osób. Tego rodzaju bezskuteczność nie jest wynikiem dezaprobaty ustawodawcy wobec samej istoty umowy, lecz celu, który strony chciały przez dokonaną czynność osiągnąć (Wyrok SN z dnia 05 marca 2004 roku I CK 375/03, LEX nr 175947). Natomiast zasadniczym celem wprowadzenia powyższego przepisu jest ochrona wierzyciela polegająca na umożliwieniu mu realnego i efektywnego zaspokojenia się z majątku dłużnika w sytuacji, gdy ten po zaciągnięciu zobowiązania wobec wierzyciela (określonego w przepisie jako „osoba trzecia") zawiera z inną osobą umowę, której wykonanie uniemożliwia całkowicie lub częściowo zadośćuczynienie wcześniej powstałemu roszczeniu wierzyciela.

Aby móc skorzystać z omawianego środka ochrony koniecznym jest dokonywanie przez dłużnika nieuczciwych czynności prawnych w formie umów. Zatem w przypadku jednostronnych czynności prawnych, czy też uchwał wierzyciel będzie zmuszony szukać innych rozwiązań ochrony swoich interesów (np. art. 527 k.c.). Jeżeli jednak dojdzie do zawarcia umowy, omawiana sankcja będzie miała zastosowanie niemal zawsze, bez względu na typ umowy, jej rodzaj czy charakter, pod warunkiem zaistnienia enumeratywnie określonych warunków, o których mowa poniżej.

Skuteczne zastosowanie omawianego środka ochrony wierzyciela będzie możliwe tylko w przypadku, gdy spełnione zostaną następujące przesłanki:

1. istnienie roszczenia osoby trzeciej (wierzyciela) wobec określonego dłużnika,

2. zawarcie przez dłużnika umowy z inną osobą, której skutkiem jest niemożliwość zaspokojenia roszczenia wierzyciela,

3. wiedza stron umowy o istnieniu roszczenia osoby trzeciej lub nieodpłatność umowy.

Podstawową przesłanką jest istnienie zobowiązania (roszczenia) osoby trzeciej w chwili zawierania zaskarżonej umowy. Bez znaczenia jest przy tym źródło tego zobowiązania, które może wynikać z zawartej umowy lub też czynu niedozwolonego. Roszczenie korzystające z omawianego środka ochrony nie musi być wymagalne, lecz musi jedynie istnieć w dacie zawarcia skarżonej umowy (Wyrok SN z dnia 10 lutego 1982 roku III CRN 257/81, OSNC 1982 nr 8-9, poz. 133).

Drugą przesłanką jest zawarcie umowy godzącej w interesy (roszczenie) wierzyciela. W tym przypadku konieczne jest aby bezpośrednim skutkiem wykonania tejże umowy była niemożność spełnienia roszczenia osoby trzeciej. Roszczenie zatem powinno pozostawać w takim stosunku do przedmiotu umowy, że samo jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie temu roszczeniu.

Trzecią przesłanką zastosowania omawianego środka ochrony jest wiedza stron o roszczeniu osoby trzeciej. Nie można zatem skutecznie zastosować przedmiotowego środka ochrony, w przypadku, gdy chociażby jedna ze stron nie wiedziała o roszczeniu danego wierzyciela. Przedmiotowej wiedzy nie można zastąpić stwierdzeniem możliwości lub powinności posiadania owej wiedzy ani także niezachowaniu należytej staranności w dowiedzeniu się o konkretnym roszczeniu.