Podział masy spadkowej będącej przedmiotem współwłasności – opinia prawna

1.3.2005

Stan faktyczny

Osoba będąca współwłaścicielem nieruchomości (moja matka) nabyła ją z tytułu spadku po swoich rodzicach. Posiadam postanowienie Sądu Rejonowego stwierdzające nabycie spadku w 1/8 części. Postanowienie określa udział procentowy pozostałych spadkobierców - poza moją matką jest to dodatkowo 6 osób. Jedna z nich (żona zmarłego) otrzymała 1/4, reszta (pięcioro rodzeństwa) po 1/8. Nieruchomość to działka budowlana z dwupiętrową kamienicą, w skład której wchodzą dwa mieszkania, sklep i strych. Nieruchomość znajduje się w Łomży, tam też mieszka większość pozostałych współwłaścicieli. Ten stan trwa od 1999 roku. Do dnia dzisiejszego nie udaje się wypracować wspólnego stanowiska w kwestii tej nieruchomości. Nikt nie jest zdecydowany na jej przejęcie i spłatę pozostałych współwłaścicieli. Nikt nie jest zdecydowany na przeprowadzenie jakichkolwiek innych działań. Moja matka zdecydowała, iż właściwe i jedynie skuteczne w takiej sytuacji będzie zwrócenie się do odpowiedniego sądu w celu pozbycia się tak niefortunnej współwłasności. Jaka forma pozbycia się nieruchomości wchodzi w rachubę? Jakie są do tego narzędzia prawne? Jak wygląda procedura takiego postępowania? Jakie dokumenty konieczne są do skompletowania wniosku? Jak ma być sformułowany wniosek i jaki wydział sądu jest władny w rozpatrzeniu takiej sprawy? Czy brak zgody któregokolwiek ze współwłaścicieli może uniemożliwić pozbycie się współwłasności?

Opinia prawna

Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie następujących aktów prawnych:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zmianami)

W przedstawionym stanie faktycznym mamy do czynienia ze wspólnością masy spadkowej, powstałej w wyniku dziedziczenia ustawowego po zmarłym. W wyniku dziedziczenia, przedmiot spadku przypadł 7 osobom, przy czym sześć z nich uzyskało 1/8 udziału w masie spadkowej, natomiast jedna – 1/4 masy. Przedstawiony problem dotyczy prawnych sposobów na „pozbycie” się wspólności spadku, przy czym z treści zapytania wynika, że Klientka pragnęłaby w całości pozbyć się swego udziału w spadku. Z uwagi na powyższe, niniejsza opinia prawna zawierać będzie prawne aspekty zbycia udziału w spadku oraz zniesienie współwłasności masy spadkowej.

Zbycie udziału w masie spadkowej

Wstąpienie w prawa i obowiązki zmarłego następuje z chwila otwarcia spadku, która pokrywa się z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 kodeksu cywilnego). Z tą chwilą spadkobierca nabywa spadek w odpowiedniej części, wynikającej z ilości osób będących spadkobiercami. Potwierdzeniem nabycia spadku jest postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Tylko na podstawie takiego postanowienia spadkobierca może względem osób trzecich występować jako właściciel, a w analizowanym przypadku, współwłaściciel masy spadkowej. Stwierdzenie nabycia spadku nie powoduje jednak, że dany spadkobierca uzyskuje prawo własności określonej rzeczy należącej do spadku, lecz stwierdza jedynie, iż danemu spadkobiercy przysługuje współwłasność wszystkich przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej. W analizowanym przypadku postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku potwierdza, iż wszystkim spadkobiercom przysługuje odpowiedni udział w masie spadkowej.

Zgodnie z art. 1035 kodeksu cywilnego, jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu (tj. tytułu o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku). Odesłanie do przepisów regulujących współwłasność oznacza, że spadkobierca może swobodnie rozporządzić udziałem w spadku. Wobec powyższego, może Pani zbyć swój udział zarówno jednemu z pozostałych współspadkobierców, jak i dowolnej osobie trzeciej. Zgodnie bowiem z art. 198 kodeksu cywilnego, każdy ze współwłaścicieli może rozporządzić swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. W analizowanym przypadku nie znajduje zastosowania ograniczenie, o którym mowa w art. 1036 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku uzależnione jest od zgody pozostałych współspadkobierców, a w braku ich zgody rozporządzeniem udziałem jest bezskuteczne jedynie o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące pozostałym współspadkobiercom na podstawie przepisów o dziale spadku. Przepis ten nie znajduje zastosowania, bowiem dotyczy on rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku, a nie w ogólności rozporządzeniem udziału w masie spadkowej (tak E. Gniewek [w:] Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz. Zakamycze 2001).

W związku z powyższym, może Pani swobodnie zbyć swój udział w masie spadkowej. Z uwagi na fakt, iż masa spadkowa obejmuje nieruchomość, umowa sprzedaży udziału w masie spadkowej powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego (art. 158 kodeksu cywilnego).
Jedynym, nierozwiązywalnym niestety problemem związanym ze zbyciem udziału w masie spadkowej jest znalezienie chętnego nabywcy. Nie można bowiem zmusić ani pozostałych spadkobierców ani też żadnej innej osoby do nabycia Pani udziału w masie spadkowej.

Dział spadku

Nabycie w drodze spadkobrania udziału w masie spadkowej, jak już wskazano powyżej, nie stanowi przydzielenia żadnemu ze współspadkobierców poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Wspólność masy spadkowej jest bowiem wspólnością niepodzielną. Własność masy spadkowej przysługuje w takim przypadku wspólnie wszystkim spadkobiercom, przy czym każdemu ze współwłaścicieli przysługuje udział w wysokości wynikającej z przepisów prawa spadkowego. Wydzielenie poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej może nastąpić poprzez dział spadku.
Zgodnie z powołanym już art. 1035 kodeksu cywilnego, jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu (tj. tytułu o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku). Dział spadku może nastąpić bądź na podstawie umowy zawartej przez spadkobierców bądź też na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. W braku możliwości porozumienia pomiędzy spadkobiercami, pozostaje skierowanie sprawy do sądu z wnioskiem o dział spadku.
Zgodnie z art. 1038 § 1 kodeksu cywilnego, sądowny dział spadku powinien obejmować cały spadek, przy czym z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku.

Właściwość sądu

Zgodnie z art. 628 kodeksu postępowania cywilnego, do czynności w postępowaniu spadkowym, które należą do zakresu działania sądów, wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd powiatowy dla m. st. Warszawy. W związku z powyższym, właściwy będzie sąd rejonowy, w okręgu którego spadkodawca ostatnio zamieszkiwał. Jeżeli miejsca takiego nie da się ustalić, właściwy będzie sąd miejsca położenia masy spadkowej, tj. sąd rejonowy w Łomży. Właściwy będzie Wydział I Cywilny Sądu Rejonowego w Łomży, którego adres to: ul. Polowa 1, 18 – 400 Łomża.

Zawartość wniosku

Wniosek o dział spadku, zgodnie z art. 680 kodeksu postępowania cywilnego, powinien powoływać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku oraz spis inwentarza, jak również wskazanie, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu. W wypadku, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy. Dowodem tym może być odpis z księgi wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości, samo postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, ewentualnie decyzja o wymiarze podatku od nieruchomości nałożona na spadkodawcę.

Ponadto, zgodnie z art. 511 kodeksu postępowania cywilnego, wniosek powinien czynić wymagania dotyczące pozwu z tą zmianą, że zamiast pozwanych należy wymienić wszystkich zainteresowanych w sprawie. Pozew, a w związku z tym także wniosek o dział spadku, powinien więc zawierać:

dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna,
przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.

Ponadto, wniosek powinien zawierać:

oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników,
oznaczenie rodzaju pisma,
osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności,
podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika,
wymienienie załączników.

Zainteresowanymi w sprawie o dział spadku są wszyscy spadkobiercy

Zgodnie z art. 682 kodeksu postępowania cywilnego, współspadkobiercy powinni podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka, wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku.

W braku możliwości uzyskania tych informacji, wnioskodawca powinien wskazać we wniosku co najmniej zawód pozostałych spadkobierców - uczestników postępowania.
Dokładne określenie żądania działu spadku powinien wskazać wnioskodawca. W tym zakresie wnioskodawca ograniczony jest sposobem działu spadku, określonym przez przepisy o zniesieniu współwłasności, do których odsyła art. 1035 kodeksu cywilnego.

Możliwe sposoby zniesienia współwłasności

Sąd orzekając o sposobie zniesienia współwłasności, może podzielić przedmiot współwłasności i przyznać poszczególne jego składniki poszczególnym współwłaścicielom. Trfne jest stwierdzenie Klienta, iż w analizowanym przypadku, z uwagi na liczbę spadkobierców oraz przedmiot spadku podział fizyczny rzeczy nie jest możliwy. W takim przypadku, dział spadku może polegać na wydzieleniu poszczególnym spadkobiercom określonych udziałów w poszczególnych przedmiotach, należących do masy spadkowej. Może tak się stać po uprzednim stwierdzeniu samodzielności lokali znajdujących się w kamienicy i wydzieleniu ich jako odrębne nieruchomości. Sąd w takim przypadku może przyznać, poszczególne lokale jednemu lub kilku spadkobiercom, z obowiązkiem spłaty pozostałych. Pozostała część nieruchomości (strych) przypadnie wówczas pozostałym spadkobiercom. Niestety, w tym zakresie konieczne jest choć minimalne porozumienie pomiędzy spadkobiercami co do sposobu podziału masy spadkowej.

Wielość możliwych kombinacji dotyczących podziału masy spadkowej pomiędzy spadkobierców wyklucza wskazanie jednego, najkorzystniejszego sposobu określenia żądania wniosku o dział spadku. Mając jednak na uwadze dążenie Klienta do pozbycia się udziału w masie spadkowej, w analizowanym przypadku można zaproponować, aby wniosek o dział spadku zawierał propozycję samej spłaty Klienta i przyznania całości masy spadkowej pozostałym spadkobiercom. Taki dział spadku, w wyniku którego nie nastąpi jego fizyczny podział, a jedynie zmniejszenie liczby współwłaścicieli, jest dopuszczalny. Jest on również korzystny z uwagi na cel, który przyświeca Klientowi, tj. pozbycia się niewygodnego udziału w kamienicy.
W takim przypadku, wniosek o dział spadku powinien zawierać żądanie przyznania udziału w masie spadkowej przypadającej Klientowi pozostałym spadkobiercom, z obowiązkiem spłaty Klienta.
Zaproponowany podział masy spadkowej może być rozpatrzony tylko przez sąd i brak zgody pozostałych spadkobierców nie wpływa definitywnie na rozstrzygnięcie sądu. Zgoda pozostałych spadkobierców nie jest bowiem wymagana. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, iż sąd bada okoliczności danej sprawy, a w szczególności miejsce zamieszkania każdego ze spadkobierców oraz możliwy sposób korzystania z nieruchomości przez spadkobierców. Sąd równocześnie zobowiązany jest dążyć do zgodnego podziału nieruchomości, co w konsekwencji może zmusić pozostałych spadkobierców do podjęcia jakichkolwiek decyzji dotyczących problematycznego spadku.