Jak w postępowaniu działowym sąd ustala udziały w majątku wspólnym i jak rozliczane są wydatki i nakłady małżonków?

Sądowe ustalenie udziałów w majątku wspólnym

Ogólna zasada, wyrażona w Kodeksie rodzinnym stanowi, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (art. 43 § 1 kro). Od zasady tej możliwe są jednak odstępstwa. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, żeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji. W praktyce najczęściej stosuje się jednak zasadę i określa udziały małżonków (byłych małżonków) w majątku wspólnym po połowie. Ustalenie nierównych udziałów może nastąpić na żądanie jednego z uczestników, poparte solidnym uzasadnieniem. Na pewno nie można kwestii nierównych udziałów sprowadzić do wyliczeń czysto rachunkowych (i ustalić, że skoro pensja męża wynosiła 60% łącznego wynagrodzenia a pensja żony tylko 40%, to w takim stosunku powinny być również określone udziały w majątku wspólnym). Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się bowiem także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 43 § 3 kro).                       

Przykład:

• Pan Józef przez 15 lat małżeństwa pracował zawodowo i dość dobrze zarabiał. Za zarobione pieniądze udało mu się wybudować dom. W tym czasie Pani Anna, żona Pana Józefa, pracowała tylko 5 lat, gdyż pozostały czas poświęciła na wychowanie dwójki dzieci.

  W postępowaniu o podział majątku Pan Józef wykazał, że posiadany majątek pochodzi głównie z jego dochodów i zażądał, aby sąd określił nierówne udziały w tym majątku: dla niego w wysokości 85%, zaś dla byłej żony - jedynie w wysokości 15%. Wydaje się bardzo mało prawdopodobne, aby sąd przychylił się do wniosku Pana Józefa, gdyż nakład osobistej pracy Pani Anny przy wychowaniu dzieci oraz we wspólnym gospodarstwie domowym należy ocenić tak, jak pracę zarobkową Pana Józefa. Udziały zostaną zatem ustalone po równo.

Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym

Ustalenie udziałów w majątku wspólnym w nierównej wysokości może mieć miejsce w szczególności, gdy zostanie wykazane, że jeden z małżonków uporczywie nie przyczyniał się do powstania i powiększania majątku wspólnego. Zgodnie z aktualnym wciąż postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 30.11.1972 r. (sygn. III CRN 235/72, OSNC 1973/10/174), jeżeli małżonek w sposób rażący lub uporczywie, mimo posiadanych sił oraz możliwości zarobkowych, nie przyczynia się odpowiednio do tych możliwości do powstania majątku wspólnego, drugi małżonek może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku. Żądanie ustalenia nierównych udziałów będzie również uzasadnione w sytuacji, gdy małżonek swoim postępowaniem nie tylko nie powiększał majątku ale dodatkowo go marnotrawił (np. poprzez wystawne życie, hazard, itp.). Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3. grudnia 1968 r. dopuścił nawet możliwość pozbawienia takiego małżonka całego udziału w majątku wspólnym, jednak rozstrzygnięcie takie może zapaść tylko w sytuacjach wyjątkowych (sygn. III CRN 100/68, OSNC 1969/11/205).

Jeżeli w trakcie postępowania działowego powstanie spór, co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, sąd może w tym przedmiocie wydać postanowienie wstępne. Trzeba również zaznaczyć, że niedopuszczalne jest zgłoszenie żądania ustalenia nierównych udziałów dopiero w postępowaniu apelacyjnym (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27.05.1998 r., sygn. I CKN 730/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 221).

Ustalenie udziałów przy rozszerzonej wspólności

W przypadku wspólności majątkowej, która powstała w wyniku umowy stron, przepis art. 50¹ kro stanowi, że w razie jej ustania, udziały małżonków są równe, chyba że umowa majątkowa małżeńska stanowi inaczej. Przepis ten dopuszcza zatem określenie przez samych małżonków wysokości przypadających im udziałów w majątku wspólnym, który powstał w wyniku umowy małżonków. Pomimo jednak takiego określenia, nie jest wykluczone ustalenie nierównych udziałów według omówionych wyżej reguł.

Rozliczenie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątki osobiste oraz z majątków osobistych na majątek wspólny

W postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga także o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie, podlegają zwrotowi. Podstawę prawną w tym zakresie stanowi art. 45 Kodeksu rodzinnego. Zgodnie z tym przepisem, każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód (wyjątek uzasadniony, ponieważ dochód z majątku osobistego każdego z małżonków powiększa majątek wspólny). Ponadto, każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można jednak żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Powyższe zasady stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego. 

W zasadzie zwrotu powyższego dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, ale sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.

Trzeba pamiętać, że nie zgłoszone w trakcie postępowania działowego roszczenie o zwrot nakładów lub wydatków nie może być dochodzone po zakończeniu tego postępowania. Stanowisko potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19.12.1977 r. (sygn. III CZP 85/77, OSNC 1978/5-6/90), w której czytamy, że małżonek, który w okresie pomiędzy ustaniem wspólności majątkowej a podziałem majątku wspólnego, spłacił z własnych środków całość albo część kredytu bankowego, obciążającego objęte wspólnością mieszkanie spółdzielcze, ale wynikłego stąd roszczenia nie zgłosił w postępowaniu o podział majątku wspólnego, nie może tego roszczenia dochodzić w odrębnym procesie. Nie może też w odrębnym procesie dochodzić nie zgłoszonych w tym postępowaniu roszczeń z tytułu wydatków na bieżące świadczenia, związane ze współposiadaniem tego mieszkania w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a podziałem majątku wspólnego. Powyższe wynika z treści art. 618 kpc, normującego zniesienie współwłasności, a mającego zastosowanie do podziału majątku na mocy odesłania zawartego w art. 567 § 3 i art. 688 kpc. Zgodnie z tym przepisem, sąd dokonując podziału majątku rozstrzyga także wzajemne roszczenia stron z tytułu posiadania rzeczy, zaś z chwilą wszczęcia postępowania o podział majątku odrębne postępowanie w tych sprawach jest niedopuszczalne (sprawy będące w toku przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi dokonującemu podziału). Po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o podziale majątku uczestnik nie może dochodzić powyższych roszczeń, chociażby nie były one zgłoszone w postępowaniu o działowym.

O długach związanych z majątkiem wspólnym pisaliśmy już w jednym z poprzednich artykułów; w tym miejscu trzeba jednak przypomnieć, że długi, które zostały zaciągnięte w czasie trwania wspólności, zużyte na majątek wspólny i spłacone w okresie pomiędzy ustaniem wspólności a podziałem majątku, podlegają rozliczeniu w ramach zwrotu nakładów.

Małżonek, który dokonał spłaty może zatem zgłosić odpowiednie roszczenie do drugiego małżonka, gdyż spłatę przez niego ww. długów traktuje się jako nakład z majątku osobistego na majątek wspólny. Rozliczenie wydatków i nakładów nie zawsze jest jednak prostą operacją rachunkową. Życie pisze różne scenariusze, którym regulacje prawne nie potrafią sprostać. Tytułem przykładu można wskazać następującą sytuację: 

Przykład:

• Państwo Maria i Krzysztof Zawisza wybudowali dom na działce, będącej własnością tylko Pani Marii (działkę tę Pani Maria nabyła ze środków majątku osobistego). Dom został natomiast wybudowany nie tylko ze środków majątku wspólnego, ale również ze środków majątków osobistych każdego z małżonków (min. z darowizn otrzymanych od rodziców oraz rozliczeń spadkowych, przypadających małżonkom). Po rozwodzie Pan Krzysztof złożył wniosek o podział majątku, wnosząc jednocześnie o zwrot nakładów poniesionych z majątku wspólnego na majątek osobisty byłej żony.

W powyższym przykładzie powstaje problem, jak należy rozliczyć wydatki z majątku wspólnego na majątek osobisty (jakim jest działka żony) oraz wydatki z własnego majątku  osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka. Problem ten rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16. grudnia 1980 r. (sygn. III CZP 46/80, OSNC 1981/11/206) stwierdzając, że w sytuacji, gdy małżonkowie w czasie trwania wspólności ustawowej wspólnie zbudowali dom na gruncie wchodzącym w skład majątku osobistego jednego z nich, wartość nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu według cen rynkowych z czasu jego budowy, a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych z chwili podziału majątku wspólnego. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy szczegółowo wyjaśnił, jak należy dokonać tych obliczeń: po pierwsze, trzeba ustalić ułamkowy udział nakładów każdego z małżonków w sumie nakładów, w skutek których powstał budynek (wg rzeczywistych kosztów z czasu budowy). Następnie, stosownie do tych ułamków, należy ustalić udział każdego z małżonków w wartości rynkowej domu w chwili ukończenia jego budowy albo w chwili ustania wspólności ustawowej. Przy okazji Sąd Najwyższy zezwolił na rozliczenie również nakładów z majątku osobistego małżonków na majątek osobisty jednego z nich.

Trzeba również pamiętać, aby ewentualne żądanie w zakresie zwrotu wydatków i nakładów zostało złożone przed sądem I instancji. O zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny sąd orzeka wyłącznie na wniosek zgłoszony w postępowaniu w pierwszej instancji; nie jest zatem możliwe skuteczne zgłoszenie tego roszczenia w postępowaniu apelacyjnym (tak również wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16. października 1997 r., sygn. II CKN 395/97, LEX nr 50532).

Rozliczenie nakładów z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego małżonka

W postępowaniu o podział majątku rozliczeniu podlegają jedynie wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątki osobiste oraz z majątków osobistych na majątek wspólny (wg zasad opisanych wyżej). W orzecznictwie przyjmuje się, że rozliczeniu w tym postępowaniu nie podlegają wydatki i nakłady z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego małżonka. W punkcie powyżej zacytowano jednak uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16.12.1980 r., w której Sąd ten stwierdził min., że: „W postępowaniu o podział majątku wspólnego rozliczeniu podlegają również nakłady z majątku odrębnego małżonków na majątek odrębny jednego z nich” (majątek „osobisty” przed zmianami w kodeksie nazywano „odrębnym”). Aby właściwie zrozumieć tezę tego orzeczenia, trzeba sięgnąć do uzasadnienia uchwały. Przepis art. 45 kro pozwala jedynie na rozliczenie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty i odwrotnie. Przepis milczy na temat rozliczeń z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego. Sąd Najwyższy w cytowanej uchwale pozwolił jednak na rozliczenie z majątków osobistych tylko dlatego, że na majątek osobisty jednego z małżonków dokonano nakładów zarówno z majątków osobistych każdego z małżonków, jak również z majątku wspólnego. W tej konkretnej sytuacji dokonywanie rozliczeń w dwóch odrębnych postępowaniach byłoby po prostu zdaniem sądu bezcelowe. 

Przy rozliczaniu nakładów z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego, zawsze trzeba dokonać rozróżnienia dwóch sytuacji:

1. kiedy dokonano nakładów wyłącznie z majątku osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka oraz

2. kiedy oprócz nakładów z majątku osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka, na ten drugi majątek dokonano nakładów również z majątku wspólnego.

W razie zaistnienia sytuacji z pkt. 1, nie jest możliwe rozliczenie tych nakładów w postępowaniu o podział majątku. Podstawę do dokonania tych rozliczeń stanowią w takiej sytuacji przepisy kodeksu cywilnego, a nie kodeksu rodzinnego. Dochodzenie zwrotu nakładów następuje zatem w drodze odrębnego procesu cywilnego i druga strona nie może podnieść zarzutu, że roszczenie nie zostało zgłoszone w postępowaniu o podział majątku a więc nie może być już zgłoszone. Żądanie rozliczenia nakładów poczynionych wyłącznie z majątku osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka nie było bowiem dopuszczalne w postępowaniu o podział majątku.

Żądanie zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka jest dopuszczalne w postępowaniu o podział majątku zupełnie wyjątkowo – mianowicie tylko wtedy, gdy oprócz nakładów z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego małżonka zostały również dokonany nakłady z majątku wspólnego. Potwierdził to również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7. czerwca 2002 r. (sygn. IV CKN 1108/00, OSNC 2003/9/123), w uzasadnieniu którego dodał, że rozliczenie takie jest dopuszczalne jedynie w wyjątkowych sytuacjach, w których zachodzi potrzeba kompleksowego rozliczenia małżonków w jednym postępowaniu.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl