Dziecko na ulicy bez opieki wykroczeniem

Trybunał Konstytucyjny ocenił redakcję przepisu przewidującego odpowiedzialność osób mających obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7 za przebywanie małoletniego na drodze publicznej. Uznał, że konieczność rekonstrukcji znamion wykroczenia, polegającego na przebywaniu małoletniego do lat 7 na drodze publicznej bez opieki lub nadzoru, z przepisów dwóch ustaw jest zgodna z zasadą poprawnej legislacji, wynikającą z art. 2 Konstytucji.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

16 lipca 2020 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie (sygn. akt P 19/19) w sprawie pytania prawnego Sądu Rejonowego w Sokółce, dotyczącego odpowiedzialności za przebywanie małoletnich do lat 7 na drogach publicznych bez opieki lub nadzoru.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 89 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń w związku z art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym w zakresie, w jakim przewiduje odpowiedzialność osób mających obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7 za przebywanie małoletniego na drodze publicznej, jest zgodny z zasadą poprawnej legislacji, wynikającą z art. 2 Konstytucji RP.

W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.

Orzeczenie zapadło większością głosów.

Zdanie odrębne do wyroku złożyła sędzia TK Krystyna Pawłowicz.

Czego dotyczył problem prawny?

Rozumienie wymogu określoności prawa przeszło w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego znaczącą ewolucję. Pierwotnie Trybunał wyrażał stanowisko, że przepis karny powinien wyczerpująco regulować wszystkie aspekty czynu zabronionego. W aktualnej doktrynie i orzecznictwie określoność przepisów represyjnych ujmowana jest w sposób bardziej liberalny – jako zasada kierunkowa, do której należy dążyć (pewien stan idealny), a nie bezwzględny obowiązek w każdej sytuacji. Warunek ten jest spełniony, jeżeli adresat przepisu może jednoznacznie ustalić, jakie zachowanie i w jakich okolicznościach jest zagrożone określoną karą.

Ocena TK

W tym kontekście Trybunał zauważył, że konieczność wykładni art. 89 kodeksu wykroczeń nie powoduje jego niezgodności z zasadą prawidłowej legislacji. Wykładnia (ustalenie rozumienia przepisu prawnego na potrzeby oceny konkretnego stanu faktycznego) jest elementem procesu stosowania prawa. Nie ma przy tym przeszkód, aby stosować różne metody wykładni (nie tylko wykładnię językową). W wypadku art. 89 kodeksu wykroczeń jest to konieczne, ponieważ z brzmienia tego przepisu nie wynika, jakie znaczenie dla odpowiedzialności za przewidziane w nim wykroczenie ma to, czy osoba zobowiązana zapewniła małoletniemu opiekę na drodze publicznej, czy też nie. Jest to uregulowane dopiero w art. 43 ust. 1 prawa o ruchu drogowym. Obydwa te przepisy należy więc interpretować łącznie.

Trybunał zauważył, że w żadnym z kilkunastu komentarzy do kodeksu wykroczeń opublikowanych od 1980 r. nie wyrażono poglądu, że wykroczenie z art. 89 kodeksu wykroczeń można popełnić także wtedy, gdy dziecko do lat 7 na drodze publicznej jest pod należytą opieką lub nadzorem innej osoby. Prezentowana była w nich wyłącznie koncepcja przeciwna, uwzględniająca systemowe uwarunkowania art. 89 kodeksu wykroczeń (zwłaszcza art. 43 ust. 1 prawa o ruchu drogowym). Taki sam sposób wykładni zastosowano także w wyroku Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie z 5 października 2016 r., sygn. VI Ka 888/16, który jest jedynym dostępnym publicznie orzeczeniem wydanym na podstawie art. 89 kodeksu wykroczeń.

W opinii Trybunału, ujęcie wszystkich znamion wykroczenia z art. 89 kodeksu wykroczeń w jednej jednostce redakcyjnej nie jest ani możliwe, ani celowe. Obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim może wynikać z różnych źródeł (np. przepisów prawa rodzinnego, prawa oświatowego lub umowy między rodzicami i innymi osobami). Definicja drogi publicznej jest dosyć złożona i wynika ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych i prawa o ruchu drogowym. Skumulowanie tych treści w jednym przepisie byłoby trudne i mogłoby mieć negatywne skutki dla spójności systemu prawa.

Odesłanie przez art. 89 kodeksu wykroczeń do art. 43 ust. 1 prawa o ruchu drogowym nie budzi także zastrzeżeń szczegółowych. Nie ma w tym wypadku wątpliwości co do rangi rekonstruowanej normy prawnej. Zachowany jest materialny wymóg regulacji znamion czynu zabronionego „w ustawie”, jak tego wymaga art. 42 ust. 1 Konstytucji. Poszukiwanie dopełnienia dla art. 89 kodeksu wykroczeń w przepisach ustawy o ruchu drogowym jest również oczywiste, skoro to w nich zawarta jest także definicja drogi publicznej. Przepisy te nie zawierają sprzecznych dyrektyw, które uniemożliwiałyby ich harmonijne współstosowanie.

Trybunał Konstytucyjny nie podzielił wątpliwości sądu pytającego co do niedopuszczalności systemowej interpretacji art. 89 kodeksu wykroczeń z uwzględnieniem art. 43 ust. 1 prawa o ruchu drogowym. Ustawodawca – w ramach przysługującej mu względnej swobody regulacyjnej – może jednak rozważyć uzupełnienie art. 89 kodeksu wykroczeń o wyraźne zastrzeżenie, że warunkiem odpowiedzialności za unormowane w tym przepisie wykroczenie jest brak opieki lub nadzoru nad małoletnim.  

A.J.
Zespół e-prawnik.pl