Instytucje kredytowe nie będą pobierały odsetek od zaległych odsetek?

29.9.2018

Czego dotyczy prezydencki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny?

Prezydent RP Andrzej Duda skierował do Sejmu projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny. Propozycja ta zakłada usunięcie z naszego systemu prawnego wyjątku od zakazu anatocyzmu zawartego w art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego. Chodzi więc o likwidację nieuzasadnionego uprzywilejowania instytucji kredytowych w zakresie naliczania odsetek od zaległych odsetek na podstawie tego przepisu.

Anatocyzm oznacza pobieranie odsetek od zaległych odsetek. Wedle obecnego brzmienia przepisów dłużnik, który nie spłaca regularnie swoich należności wobec wierzyciela może zostać niejako ukarany w ten sposób, że od zaległych odsetek zostają naliczane dodatkowe odsetki. Anatocyzm jako taki jest zakazany w polskim prawie.

Od zakazu anatocyzmu istnieją 3 wyjątki. Jednym z nich jest sytuacja, kiedy pożyczki długoterminowej udziela instytucja kredytowa. Poważne wątpliwości interpretacyjne zarówno co do terminów „pożyczka długoterminowa” oraz „instytucja kredytowa”, połączone z genezą tego przepisu oraz nieuzasadnioną wzmocnioną pozycją banków w sporach sądowych przesądziły o tym, że Prezydent zdecydował się zgłosić inicjatywę ustawodawczą dotyczącą zmiany kodeksu cywilnego.

Obowiązujące przepisy dotyczące naliczania odsetek od zaległych odsetek, tj. stosowania tzw. procentu składanego

Zgodnie z art. 482 § 1 Kodeksu cywilnego, od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy.

Kodeks cywilny ustanawia zatem zakaz umawiania się z góry o zapłatę odsetek od zaległych odsetek, czyli zakaz stosowania tzw. anatocyzmu. Celem zakazu anatocyzmu jest ochrona dłużnika przed nadmiernym obciążeniem finansowym, które wiązałoby się z opóźnieniem w wykonaniu przez niego świadczenia pieniężnego. Zakaz ten prowadzi do limitowania represyjnego charakteru odsetek za opóźnienie, poprzez wyłączenie zaległych odsetek z podstawy naliczania oprocentowania karnego. Orzecznictwo sądowe wskazuje, że zakaz anatocyzmu obejmuje zarówno odsetki kapitałowe, jak i odsetki za opóźnienie (tak: Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 4 marca 1992 r., sygn. I ACR 57/92, oraz Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 października 1994 r., sygn. III CZP 128/94, i wyroku z dnia 1 października 1998 r., sygn. I CKN 782/97). Zaznaczyć należy, że odsetki można naliczać już w przypadku opóźnienia - nie musi zaistnieć zwłoka dłużnika.

Przepisy Kodeksu cywilnego przewidują trzy wyjątki od zakazu anatocyzmu. Pierwszy dotyczy przypadku, gdy strony umówiły się, już po powstaniu odsetek, na ich kapitalizację. Drugi wyjątek dotyczy kapitalizacji dokonanej po wytoczeniu powództwa o zaległe odsetki. Trzeci wyjątek ma charakter podmiotowy i odnosi się do instytucji kredytowych. Zgodnie z art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego, dopuszczalne jest pobieranie odsetek od zaległych odsetek należnych od pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. W przypadku pierwszych dwóch wyjątków warunkiem naliczania odsetek jest powstanie zaległości, a w przypadku trzeciego wyjątku dopuszczalny jest taki zapis już w umowie o pożyczkę długoterminową. Dłużnik instytucji kredytowej z tytułu umowy pożyczki długoterminowej nie jest zatem chroniony na zasadach ogólnych przed nadmierną restryktywnością odsetek za opóźnienie, sama zaś instytucja kredytowa jest w tym zakresie uprzywilejowana w obrocie prawnym.

Obecnie obowiązująca regulacja Kodeksu cywilnego w zakresie kapitalizacji odsetek budzi, jak wskazano w uzasadnieniu projektu, istotne wątpliwości. Podkreśla się, że podstawowym problemem obecnej regulacji jest nieuzasadnione uprzywilejowanie instytucji kredytowych, które są niewątpliwie silniejszą stroną stosunku cywilnoprawnego, jakim jest umowa kredytu, czy też pożyczki, kosztem dłużników. Przywilej ten całkowicie kłóci się z istotą zakazu anatocyzmu, która ma chronić dłużników przed powstaniem spirali zadłużenia, natomiast wykorzystywanie przez instytucje kredytowe regulacji zawartej w art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego do tego, aby naliczać odsetki od odsetek przed wytoczeniem o nie powództwa, skutkuje wzrostem zadłużenia po stronie klientów instytucji kredytowych. Ponadto, przywilej instytucji kredytowych w tym zakresie nie ma żadnego oparcia ani w przepisach Konstytucji RP, ani też w prawie unijnym. Wręcz przeciwnie, może powstać wątpliwość, czy regulacja zawarta w art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego nie narusza konstytucyjnej zasady równości w związku z zasadą ochrony konsumentów. W doktrynie spotkać się można z poglądami wskazującymi wprost na konieczność zmiany art. 482 Kodeksu cywilnego, poprzez wykreślenie jego § 2 (zob. Przemysław Balcerowiak, Kapitalizacja odsetek a zakaz anatocyzmu, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3576, Wrocław 2014 r.).

Na czym polegają proponowane zmiany?

W związku z licznymi wątpliwościami dotyczącymi zasadności utrzymywania w obecnym porządku prawnym normy wyrażonej w art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego zasadne jest - zaniem Prezydenta - wprowadzenie zmiany polegającej na usunięciu z treści art. 482 Kodeksu cywilnego § 2 i tym samym całkowitej likwidacji przywileju w zakresie kapitalizacji odsetek przyznanego instytucjom kredytowym.

Proponowana nowelizacja ma w sposób pozytywny wpłynąć na sytuację pożyczkobiorców (kredytobiorców), którzy spłacają pożyczki długoterminowe. Skutkiem jej wprowadzenia będzie przeciwdziałanie zwiększeniu się zadłużenia klientów instytucji kredytowych i popadaniu w tzw. pętlę zadłużenia z tytułu możliwości umówienia się z góry o zapłatę odsetek od zaległych odsetek (tzw. procentu składanego), bez wnoszenia powództwa.

Projektowana zmiana wpisuje się w szereg mechanizmów, takich jak np. upadłość konsumencka, umożliwiających osobom fizycznym stopniowe oddłużanie.

W połączeniu z usunięciem przepisów o bankowym tytule egzekucyjnym oraz skierowanymi wcześniej do Sejmu RP projektami ustaw o zwrocie niektórych świadczeń wynikających z umów kredytu i pożyczki oraz zmieniającej ustawę o wsparciu kredytobiorców znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej, którzy zaciągnęli kredyt mieszkaniowy, ustawa ta ma poprawić sytuację kredytobiorców w ich stosunkach z bankami.

W odniesieniu do klientów instytucji kredytowych będących mikroprzedsiębiorcami, małymi i średnimi przedsiębiorcami, projektowana regulacja odniesie pozytywne skutki w postaci zmiany zasad określania ich należności wobec tych instytucji. Należności tych przedsiębiorców nie będą, tak jak dotychczas, powiększane o odsetki od zaległych odsetek, co pozytywnie wpłynie na rozwój tych podmiotów. Skutek ekonomiczno-gospodarczy proponowanej regulacji będzie zatem pozytywny, bowiem tak jak w przypadku osób fizycznych, projektowana regulacja pozwoli na oddłużanie się przedsiębiorstw, korzystnie wpływając na rozwój gospodarczy.

Skutkiem wprowadzenia zmian dla sektora finansów publicznych będzie mógł być spadek przychodów Skarbu Państwa, bowiem spadek dochodów instytucji kredytowych (pomimo że będzie on niewielki), w których Skarb Państwa ma większościowy udział, wpłynie także na spadek przychodów Skarbu Państwa. Z drugiej jednak strony, zmniejszenie zadłużenia zarówno osób fizycznych, jak i przedsiębiorców, wpłynie w sposób pozytywny na sektor finansów publicznych poprzez takie czynniki, jak spadek wydatków na pomoc socjalną dla zadłużonych osób fizycznych czy wzrost inwestycji w sektorze przedsiębiorstw, a w konsekwencji wzrost dochodów tych podmiotów i co za tym idzie wzrost opodatkowania.

Jak wskazano wyżej, projektowana zmiana ustawy – Kodeks cywilny niewątpliwie wzmocni sytuację dłużników instytucji kredytowych kosztem tych instytucji jako wierzycieli. Należy jednak mieć na uwadze, że uchylenie § 2 art. 482 nie spowoduje, że instytucja kredytowa nie będzie mogła żądać odsetek od zaległych odsetek, będzie to natomiast warunkowane wcześniejszym wytoczeniem powództwa.

Ponieważ w praktyce art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego jest pobocznym źródłem dochodów instytucji kredytowych, przewiduje się, że skutki wprowadzenia proponowanej regulacji będą miały niewielki wpływ na ich wyniki finansowe.

Kiedy zmiany wejdą w życie?

Projekt przewiduje, że nowelizacja wejdzie w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia i będzie miała zastosowanie również do obecnie zawartych umów kredytowych w stosunku do odsetek naliczanych po wejściu jej w życie. Miesięczny okres vacatio legis ma umożliwić instytucjom kredytowym przygotowanie się do stosowania wprowadzanych ustawą rozwiązań.

Przepis przejściowy zawarty w projekcie ustawy (art. 2) ma na celu usunięcie wszelkich wątpliwości co do zakresu stosowania art. 482 w nowym brzmieniu. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, do odsetek należnych za okres kończący się przed dniem wejścia w życie projektowanej zmiany stosuje się przepisy dotychczasowe. Zatem, do tych odsetek zastosowanie znajdzie jeszcze art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego, natomiast do odsetek należnych za okres kończący się po dniu wejścia w życie projektowanej zmiany zastosowanie znajdzie art. 482 Kodeksu cywilnego w nowym brzmieniu.

Zob.: prezydencki projekt ustawy o zmianie ustawy kodeks cywilny [PDF]