Rekompensaty za tzw. mienie zabużańskie nie tylko dla obywateli polskich zamieszkujących w kraju

Trybunał orzekł, że art. 2 ust. 1 pkt 3 oraz art. 2 ust. 2 (w części stanowiącej zwrot: "i zamieszkująca stale w Rzeczypospolitej Polskiej, co najmniej od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy") ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o prawie do zaliczenia są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 64 ust. 1 i 2 oraz nie są niezgodne z art. 21 i art. 52 ust. 1 Konstytucji. TK orzekł także, że art. 2 ust. 4 i art. 16 ustawy o prawie do zaliczenia (w zakresie wskazanym w sentencji) są niezgodne z art. 2, art. 32 w związku z art. 64 ust. 1 i 2 oraz nie są niezgodne z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Trybunał uznał, że art. 3 ust. 2 ustawy o prawie do zaliczenia oraz art. 53 ust. 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 64 ust. 1 i 2 przez to, że ustalają arbitralnie granice realizacji prawa zaliczenia w sposób nie uwzględniający zróżnicowanej sytuacji osób uprawnionych (przepisy te tracą moc obowiązującą z dniem 30 kwietnia 2005 r.) oraz nie są niezgodne z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Art. 5 ust. 2 pkt 2 lit. a ustawy o prawie do zaliczenia jest niezgodny z art. 2 i nie jest niezgodny z art. 32 Konstytucji. Pozostałe zaskarżone przepisy Trybunał uznał za zgodne z Konstytucją.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r. (K 33/02) uznał, że tzw. "umowy republikańskie" - zawarte przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z władzami Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, Ukraińskiej SRR oraz Litewskiej SRR- nie stanowiły wprost podstawy prawnej dla roszczeń kompensacyjnych z tytułu utraty mienia pozostawionego poza granicami państwa polskiego. Umowy te stworzyły natomiast zobowiązanie władz państwa polskiego do uregulowania w prawie wewnętrznym rozliczeń z obywatelami polskimi (repatriowanymi na teren państwa polskiego w jego obecnych granicach), którzy utracili mienie nieruchome w związku ze zmianą granic na skutek wojny.

Zakwestionowane przepisy ustawy z 12 grudnia 2003 r. stanowią kolejną regulację prawną, której celem jest realizacja zobowiązań państwa wynikających z tzw. "umów republikańskich". Trybunał Konstytucyjny w pierwszej kolejności rozpatrzył zarzuty kierowane pod adresem konkretnych przepisów ustawy o zaliczeniu. Art. 2 ust. 1 pkt. 2 i pkt 3 oraz art. 2 ust. 2 wyłączają z kręgu uprawnionych do odszkodowania osoby, które zamieszkują od dnia wejścia w życie ustawy poza obecnymi granicami Polski lub nie mają obywatelstwa polskiego. Trybunał podkreślił fakt, iż już same "umowy republikańskie" jednoznacznie wiązały przyrzeczoną kompensację z wymogiem posiadania obywatelstwa polskiego, oraz faktem przemieszczenia celem zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w jej nowych granicach. Ustawodawca regulując kwestie zakresu podmiotowego prawa zaliczenia (służącego urzeczywistnieniu prawa do kompensacji) mógł zatem zasadnie nawiązać do wymogów objętych zobowiązaniami wskazanymi w umowach republikańskich. Zaskarżone przepisy nie naruszają zatem zasady ochrony praw słusznie nabytych ani zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa (art. 2 Konstytucji). Zgodnie z wyrokiem TK z 19 grudnia 2002 r. prawo zaliczenia wartości utraconego mienia na poczet ceny sprzedaży nieruchomości (lub opłat z tytułu użytkowania wieczystego) jest szczególnego rodzaju prawem majątkowym o charakterze publicznoprawnym. Do tak specyficznie ujętego prawa majątkowego nie ma bezpośredniego zastosowania wzorzec z art. 21 Konstytucji, odnoszący się wprost do ochrony własności i dziedziczenia. Zdaniem TK, nie zostały także dostatecznie uzasadnione zarzuty dotyczące sprzeczności art. 2 ust. 1 pkt 2 i 3 oraz art. 2 ust. 2 kwestionowanej ustawy z zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3) oraz zasadą równości obywateli wobec prawa (art. 32 Konstytucji). Nieadekwatny jest również zarzut sprzeczności przepisów ustawy o prawie do zaliczenia z postanowieniem art. 52 ust. 1 Konstytucji. Ograniczenie kręgu podmiotów uprawnionych do skorzystania z prawa zaliczenia nie stoi bowiem na przeszkodzie korzystaniu z wolności poruszania się po terytorium RP bądź wolności wyboru miejsca pobytu i zamieszkania (art. 52 ust. 1 Konstytucji). Zdaniem TK wymóg zamieszkiwania przez uprawnionych na stałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od dnia wejścia w życie kwestionowanej ustawy (tj.

od 30 stycznia 2004 r.) ma charakter arbitralny i został do ustawy wprowadzony w sposób dowolny - bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego. Trybunał uznał ten przepis za sprzeczny z art. 31 ust. 3, art. 32 i art. 64 ust. 2 Konstytucji. Wnioskodawcy zakwestionowali także ograniczenia prawa do zaliczenia zawarte w art. 53 ust. 3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz w art. 3 ust. 2 ustawy o prawie do zaliczenia. Przepisy te wprowadzają ilościowe ograniczenia prawa do zaliczenia na poziomie 15% wartości pozostawionych za granicą nieruchomości, przy jednoczesnym wymogu, że wysokość zaliczonej kwoty nie może przewyższać 50.000 PLN. Zdaniem TK wprowadzone ograniczenia ilościowe są nadmierne i społecznie niesprawiedliwe, tym samym naruszają art. 2 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny nie wyłącza możliwości "miarkowania" kompensacji stosownie do realnych możliwości majątkowych państwa podyktowanych potrzebami jego bezpieczeństwa, interesem publicznym bądź ochroną innych wartości konstytucyjnych. Wprowadzone ograniczenia są jednak niedostatecznie uzasadnione i zbyt arbitralne, przez co nie odpowiadają wymogom art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 2 Konstytucji. Trybunał stoi na stanowisku, że zastosowanie jednolitego ograniczenia kwotowego na poziomie 50.000 PLN prowadziłoby do nierównego traktowania uprawnionych (naruszającego art. 32 ust. 1 Konstytucji) oraz do nierównej ochrony prawnej ich praw majątkowych (wbrew art. 64 ust. 2 Konstytucji). Art. 2 ust. 4 ustawy z 12 grudnia 2003 r. pozbawia prawa do zaliczenia osoby, które na podstawie odrębnych przepisów częściowo zrealizowały prawo do zaliczenia. Trybunał uznał, że przepis ten godzi w konstytucyjną zasadę równej dla wszystkich ochrony praw majątkowych (art. 64 ust. 2 Konstytucji). Przepis ten prowadzi także do naruszenia zasady równości obywateli wobec prawa (art. 32 Konstytucji) oraz dyskryminuje osoby, które przed wejściem w życie ustawy z 12 grudnia 2003 r. podjęły działania prowadzące do urzeczywistnienia swego prawa do zaliczenia. Unormowanie takie należy uznać za społecznie niesprawiedliwe i podważające zasadę zaufania obywateli do państwa, a zatem niezgodne z art. 2 Konstytucji. W razie braku dokumentów pozwalających na ustalenie opisu i wartości mienia pozostawionego poza granicami państwa polskiego, potwierdzenie prawa do zaliczenia następuje na podstawie zeznań trzech świadków. Wnioskodawcy zakwestionowali konstytucyjność art. 5 ust. 2 pkt 2 lit. a w zakresie, w jakim dopuszcza jedynie zeznania świadków pełnoletnich w momencie zawarcia tzw. "umów republikańskich". Trybunał, biorąc pod uwagę nieuzasadnioną arbitralność tej regulacji i niedookreśloność jej przesłanek uznał ją za nie odpowiadającą wymogom art. 2 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny uznał, że niezgodne z Konstytucją przepisy mogą być wyłączone z tekstu zakwestionowanej ustawy i zastąpione nowymi uregulowaniami bez konieczności uchylania pozostałych postanowień. Z tego względu TK nie podzielił stanowiska o niezgodności z Konstytucją ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. w całości

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 grudnia 2004 r., sygn. akt K 2/04