Mniej represyjna odpowiedzialność podmiotów zbiorowych?

1.8.2007

Po co nowelizacja?

Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, który jest obecnie przedmiotem prac komisji sejmowych, dotyczy ograniczenia represyjności ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary oraz usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, a także lepsze dostosowanie przepisów ustawy do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r. Ma to wpłynąć korzystnie na konkurencyjność gospodarki i na funkcjonowanie przedsiębiorstw.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary przez środowiska pracodawców i przedsiębiorców uznana została bowiem za regulację niesprawiedliwą i podważającą pewność prowadzenia działalności gospodarczej. Proponowane zmiany mają też na celu usunięcie wątpliwości interpretacyjnych niektórych przepisów, jakie pojawiły się w trakcie ich dotychczasowego obowiązywania. Projektodawcy wskazali przy tym, iż dotąd w trybie aktualnie obowiązującej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, nie skierowano żadnego wniosku o pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności.

Wyłączenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa skarbowe

Proponowane zmiany mają na celu wyłączenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny, które stanowią przestępstwa skarbowe, poprzez uchylenie przepisów ustawy, które dotyczą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony będący przestępstwem skarbowym. Autorzy projektu wskazują bowiem, iż żadne przepisy prawa międzynarodowego (UE i ONZ), które stanowią podstawę prawną nowelizowanej ustawy nie wprowadzają odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w przypadku, gdy osoba fizyczna reprezentująca podmiot zbiorowy (o której mowa w art. 3) popełni czyn zabroniony będący przestępstwem skarbowym.

Rozmaite ustawy przewidują, że to podmiot zbiorowy dotknięty jest negatywnymi konsekwencjami zaległości podatkowych, decyzjami stwierdzającymi naruszenie prawa dewizowego lub celnego. Podmiot zbiorowy jest też karany na tym etapie np. dodatkową sankcją w podatku VAT czy przepadkiem rzeczy przy przestępstwach celnych.

W następstwie tych zdarzeń określone osoby fizyczne pociągane są do odpowiedzialności karnoskarbowej. Często są to przedsiębiorcy – wspólnicy spółek osobowych. Procedura przewidziana w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jest więc często trzecią procedurą represyjną, która grozi tak na prawdę tym samym osobom. Taka sytuacja może prowadzić do faktycznego karania po raz kolejny za to samo zdarzenie.

Bez odpowiedzialności za przekroczenie uprawnień

Proponowana zmiana przepisu art. 3 polegająca na uchyleniu pkt 2 ma na celu zapobieżeniu sytuacji, w której podmiot zbiorowy podlegałby odpowiedzialności za zachowanie osoby fizycznej dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku. Tak określona odpowiedzialność oparta jest bowiem nie na zasadzie winy, ale na zasadzie ryzyka. Zdaniem większości doktryny zasada ryzyka nie może być podstawą odpowiedzialności w ustawie represyjnej.

Odpowiedzialność tylko po skazaniu

Kolejna z proponowanych zmian przewiduje, że podmiot zbiorowy ponosiłby odpowiedzialność za określony czyn zabroniony popełniony przez osobę fizyczną jedynie w przypadku, gdy czyn ten zostałby stwierdzony orzeczeniem sądu mającym postać wyroku skazującego. Projektowana zmiana ma na celu dostosowanie dotychczas obowiązującego brzmienia przepisu do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r.. Przepis ten, pomimo nowelizacji, w obowiązującym obecnie brzmieniu nadal wymienia orzeczenia, które w istocie nie są orzeczeniami o winie sprawcy, jako przesłanki umożliwiające pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Trybunał wypowiadając się na temat niekonstytucyjności art. 4 ustawy stwierdził zaś, iż „Istotą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest jej charakter wtórny, tzn. jest możliwa dopiero po stwierdzeniu (prawomocnym wyrokiem skazującym lub przynajmniej orzeczeniem równoważnym mu w tym sensie, że potwierdzającym zarówno sam fakt popełnienia czynu jak i jego zawinienie) popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną wymienioną w art. 3 ustawy.

Ujemne przesłanki procesowe wymienione w art. 17 § 1 k.p.k. z reguły nie stwarzają warunków do takiego stwierdzenia…” Projekt nowelizacji przewiduje więc, iż podstawą pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności byłoby popełnienie czynu zabronionego przez osobę fizyczną, które stwierdzone byłoby orzeczeniem o popełnieniu przestępstwa.

Jak mają zostać obniżone kary nakładane na podmioty zbiorowe?

Ustawa nowelizująca przewiduje następnie obniżenie dotychczasowych wysokości kar nakładanych na podmioty zbiorowe. Poprawka ta ma na celu urealnienie wysokości środka karnego, tak aby wysokość kary odpowiadała realiom gospodarczym, gdyż zgodnie z przepisami Konstytucji RP kary mają być skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające, a nie irracjonalne i powodujące upadłość przedsiębiorstw. Zbyt wysoki poziom zagrożenia karnego był od początku powszechnie krytykowany. Zgodnie z projektowanymi zmianami, wobec podmiotu zbiorowego można byłoby wymierzyć karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 5.000.000 zł.

Równocześnie dla zachowania proporcjonalności kar pieniężnych w stosunku do możliwości finansowych podmiotu zbiorowego, w projekcie przyjęto, że kara pieniężna nie mogłaby być wyższa niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Proponowana zmiana wynika z faktu, iż obecnie obowiązująca górna granica zagrożenia karnego nie znajduje żadnego uzasadnienia zarówno ze względu na realia gospodarcze, poczucie sprawiedliwości społecznej, jak również normy prawa międzynarodowego.

Projektodawcy zwracają przy tym uwagę, iż sankcje maksymalne właśnie w takiej wysokości przewidują przepisy karne wielu ustaw np. ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych, a dotychczasowa praktyka dowodzi, że zagrożenie w takiej wysokości jest całkowicie wystarczające i spełnia funkcje prewencyjne.

Zgodnie z proponowanym brzmieniem art. 13, jeżeli przed upływem 5 lat od orzeczenia kary pieniężnej zostały ponownie popełniony czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, wobec tego podmiotu można będzie orzec karę pieniężną w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

Nie będzie zakazu prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej?

Kolejna z proponowanych zmian ma na celu złagodzenie dodatkowych kar przez uchylenie martwego w praktyce przepisu określającego zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej. Zakaz ten z pewnością prowadziłby do zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej i upadłości przedsiębiorstw. Zgodnie natomiast z brzmieniem przepisów, zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej, nie może zostać orzeczony przez sąd, jeżeli jego orzeczenie mogłoby doprowadzić do upadłości albo likwidacji podmiotu zbiorowego lub zwolnień, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Zarówno zaś zakaz prowadzenia działalności podstawowej, jak i ubocznej przez dany podmiot zbiorowy w konsekwencji doprowadzi do upadku firmy lub zwolnień pracowników. Dlatego też zakaz ten jest praktycznie martwym przepisem i z tych też powodów proponuje się jego uchylenie.

Kiedy sąd będzie mógł odstąpić od wymierzenia kary?

Projektowana zmiana w art. 12, polegająca na skreśleniu wyrazów „szczególnie uzasadnionych”, zmierza do usuniecie wątpliwości interpretacyjnych co do stosowania tego przepisu, a także poszerzenia kręgu przypadków, w których sąd może odstąpić od wymierzenia kary, gdy podmiot zbiorowy nie uzyskał żadnych korzyści z faktu popełnienie przestępstwa przez reprezentujące go osoby fizyczne (o których mowa w art. 3 ustawy). Jeśli proponowane zmiany weszłyby w życie, sąd mógłby odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej w każdym przypadku, gdy czyn taki nie przyniósł podmiotowi zbiorowemu korzyści lub też stopień zawinienia osób zarządzających podmiotem był znikomy albo też zawinienie tych osób nie było społecznie niebezpieczne. W obecnym brzmieniu przepisu sąd takiej możliwości nie ma, a należy zauważyć, że ustawa ma zastosowanie nie tylko do podmiotów gospodarczych, ale także wszystkich osób prawnych, w tym kościołów, partii politycznych czy związków zawodowych.

Mniej przestępstw, za które mają odpowiadać podmioty zbiorowe

Planuje się również zmiany mające na celu istotne ograniczenie oraz uporządkowanie katalogu przestępstw (w art. 16), które mogą stanowić podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Chodzi o uchylenie przepisów, które nie mogą stanowić podstawy odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, jak np. art. 296 k.k., który dotyczy „przestępstwa nadużycia zaufania” (gdyż przestępstwa stypizowane np. w przepisie art. 296 Kodeksu karnego nie mogą zostać popełnione na korzyść podmiotu zbiorowego, a wręcz przeciwnie – jednym ze znamion tego przestępstwa jest wyrządzenie znacznej szkody majątkowej takiemu podmiotowi), oraz tych przepisów, które nie są odpowiednikiem czynów stanowiących przestępstwa, które według odpowiednich przepisów UE i ONZ powinny stanowić podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jest odpowiedzialnością szczególną, która w standardach międzynarodowych przewidziana jest jedynie w przypadku popełnienia w interesie podmiotu zbiorowego szczególnych typów przestępstw, np. rozpowszechniania pornografii dziecięcej, korupcji, prania brudnych pieniędzy, przestępstw terrorystycznych. Rozszerzanie w obecnej ustawie tej listy na inne przestępstwa, w szczególności o mniejszym stopniu społecznej szkodliwości, nie wydaje się autorom projektu słuszne, tym bardziej w odniesieniu do przestępstw, które pracownicy lub współpracownicy podmiotu zbiorowego mogą popełnić zupełnie samodzielnie, bez wiedzy osób odpowiedzialnych za zarządzanie, a nawet wbrew ich woli. Wykreślenie tych przestępstw z katalogu art. 16 ustawy nie ogranicza możliwości ścigania i karania zarówno bezpośrednich sprawców, jak również tych osób z kierownictwa danego podmiotu, które kierowały lub umożliwiały popełnienie danego przestępstwa. Rezygnacja z odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie ustawy nie oznacza także, iż osoby te nie będą ponosić negatywnych konsekwencji innego typu. W przypadku naruszeń typu administracyjnego najczęściej ponosić będą istotne kary administracyjne. W przypadku zaś naruszeń np. prawa konkurencji czy prawa autorskiego ponosić będą odpowiedzialność cywilną odszkodowawczą, najczęściej też typu represyjnego, bo stanowiącą krotność wyrządzonej szkody.

Który sąd ma orzekać w pierwszej instancji?

Następna zaproponowana zmiana polega na przekazaniu orzekania w postępowaniu prowadzonym przeciwko podmiotowi zbiorowemu z sądu rejonowego do sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji.

Zdaniem autorów projektu sądy rejonowe mają bowiem zbyt małe doświadczenie do orzekania w sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. W ocenie projektodawców wszystkie sprawy przeciwko podmiotom zbiorowym będą zaś miały charakter skomplikowany, a ponadto będą sprawami zupełnie nowego typu, który do tej pory w sądownictwie karnym nie występował. W postępowaniu karnym, jak również cywilnym przyjęta jest zasada, iż w sprawach poważniejszych orzekają w pierwszej instancji sądy okręgowe.

Wedle proponowanych uregulowań w sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary orzekałby w pierwszej instancji sąd okręgowy, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony, a jeżeli czyn taki popełniono w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą - sąd okręgowy, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a w przypadku zagranicznej jednostki organizacyjnej - siedziba jej przedstawiciela w Rzeczypospolitej Polskiej. Środki odwoławcze od wyroków oraz orzeczeń i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku rozpoznawałby zaś sąd apelacyjny właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego, a środki odwoławcze od pozostałych postanowień, zarządzeń i czynności - sąd okręgowy w innym równorzędnym składzie.

Czy strony będą mogły wnieść kasację?

Nowelizacja ma też na celu umożliwienie stronom (w tym wypadku więc podmiotowi zbiorowemu) wnoszenie kasacji od wyroków w sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Obecna regulacja, zgodnie z którą tylko Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich mają do tego prawo, jest powszechnie krytykowana jako niesprawiedliwa. Zgodnie z art. 520 Kodeksu postępowania karnego, w większości spraw karnych strona ma zagwarantowane prawo do wniesienia kasacji. Brak jest więc – zdaniem projektodawców – uzasadnienia, by odmawiać stronom takiego prawa w procedurze przeciwko podmiotom zbiorowym. W proponowanym brzmieniu przepis ma zatem przewidywać, że kasacja może być wniesiona przez strony oraz przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich.

Podstawa prawna:

Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (druk sejmowy nr 1896);
Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary wprowadza się następujące zmiany: (Dz. U. 2002 r., Nr 197, poz. 1661, ze zm.);
Ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. 2003 r., Nr 90, poz. 844, ze zm.);
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r. (sygn. K 18/03)