Ubezwłasnowolnienie osoby bliskiej – opinia prawna

 Z jakim wnioskiem należy wystąpić do sądu- o ubezwłasnowolnienie częściowe czy całkowite?5. Jeśli ojciec chce podjąć jakąś pracę (wyraża taką gotowość choć nie zdaje sobie sprawy że nie nadaje się do pracy zawodowej), mama ma wpływ na jego decyzję? Jego zdanie z potencjalnym pracodawcą będzie wiążące? 6. Czy przy ubezwłasnowolnieniu częściowym zawsze powołuje się kuratora? W tym konkretnym przypadku, jakie będzie jego zadanie skoro rodzice nie posiadają majątku poza rentą ojca i wypłatą matki? 7. Jakie czekają ją koszty związane z wystąpieniem o ubezwłasnowolnienie? 8. Jakie dokumenty należy dołączyć do wniosku prócz opinii lekarza? Wniosek kieruję do sądu okręgowego? Matka chce opiekować się ojcem, chce mieć wpływ na decyzję o leczeniu szpitalnym, jeśli jego stan zdrowia będzie tego wymagał. Za każdym razem zanim trafi w końcu do szpitala, kosztuje to moją rodzinę sporo nerwów, strachu i obawy przed nim.

Opinia prawna

1.
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 11 k.c. (kodeks cywilny), każda osoba fizyczna z chwila ukończenia pełnoletności, nabywa pełna zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, iż pełnoletni  własnym działaniem może nabywać i tracić prawa oraz zaciągać zobowiązania - ogólnie rzecz ujmując wywoływać skutki prawne w drodze czynności prawnych.

Polskie prawo cywilne przewiduje jednak, przy wystąpieniu określonych przesłanek, możliwość ograniczenia a także utraty pełnej zdolności do czynności prawnych, co nastąpić może jedynie z chwilą uprawomocnienia się stosownego orzeczenia Sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym.  I tak, pełną zdolność do czynności prawnych osoba fizyczna może utracić tylko w wyniku ubezwłasnowolnienia całkowitego. Dopóki nie dojdzie do takiego ubezwłasnowolnienia ( a wcześniej oczywiście nie orzeczono ubezwłasnowolnienia częściowego), dopóty ma ona pełną zdolność, chociażby była psychicznie chora. Takie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z 12 grudnia 1960 r., I CO 35/60 (OSNCP 2/61, poz. 32).

2.
Zagadnienia związane z ubezwłasnowolnieniem całkowitym i częściowym normowane są różnymi przepisami prawa materialnego, jednakże przyczyny (przesłanki) i tryb postępowania w obu rodzajach ubezwłasnowolnienia są zbliżone.

Z porównania treści art. 16 § 1 k.c. z art. 13 § 1 k.c. wynika, że przyczyny, z powodu których może dojść do ubezwłasnowolnienia częściowego i całkowitego, są takie same. I w jednym, i w drugim wypadku orzeczenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić tylko z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa i narkomanii. W obu też wypadkach pijaństwo i narkomania wymienione zostały przykładowo, jako przyczyny mogące uzasadniać ubezwłasnowolnienie. Ubezwłasnowolnienie więc może wchodzić w grę także w wypadku, gdy do zaburzeń psychicznych dojdzie z innych przyczyn. Przykładowo, jako inną przyczynę, można wskazać hulaszczy tryb życia i marnotrawstwo (orzeczenie Sądu Najwyższego z 5 lutego 1965 r., I CR 399/64, OSNCP 1/66, poz. 5). W przypadku ogólnego niedołęstwa wywołanego starością należy zastanawiać się raczej nad potrzebą ustanowienia kuratora dla osoby ułomnej niż nad potrzebą ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego. Oczywiście przy tzw. starczym zespole psychoorganicznym zajęcie właściwego stanowiska może nasuwać istotne trudności. Sąd, rozważając, czy należy orzec ubezwłasnowolnienie, czy też ustanowić kuratora dla osoby ułomnej, powinien kierować się tym, jakie rozstrzygnięcie będzie korzystniejsze dla konkretnej osoby i w konkretnych okolicznościach faktycznych.

Trzeba pamiętać, iż ustawodawca, zarówno w art. 13 k.c., jak i w art. 16 k.c. nie nałożył na sądy obowiązku orzekania o ubezwłasnowolnieniu (całkowitym lub częściowym) w razie ustalenia powołanych przesłanek ubezwłasnowolnienia. Świadczy o tym użyty w obu tych przepisach zwrot, że osoba „może być ubezwłasnowolniona”. Przy podejmowaniu decyzji sądy muszą przypisywać szczególne znaczenie ostatniej z wymienionych przesłanek, a mianowicie: przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym - czy osoba, której postępowanie dotyczy, jest (nie jest) w stanie kierować swym postępowaniem, a przy ubezwłasnowolnianiu częściowym - czy „potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”. Analiza orzecznictwa sądowego wskazuje na to, iż sądy rzeczywiście orzekają ubezwłasnowolnienie tylko w wypadkach, gdy wydanie takiego orzeczenia leży w interesie osoby, co do której toczy się postępowanie.
Zasadniczo, orzekanie ubezwłasnowolnienia całkowitego ma miejsce wówczas, gdy stan choroby psychicznej (niedorozwoju umysłowego, zaburzeń psychicznych) jest głęboki.

Tylko w takim wypadku bowiem można mówić o stanie uniemożliwiającym kierowanie przez chorego „swym postępowaniem”. Natomiast stan zdrowia psychicznego jest z reguły lepszy, jeżeli uzasadnia jedynie orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego. Oczywiście zarówno stan uniemożliwiający kierowanie swym postępowaniem, jak i stan wskazujący na potrzebę udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw, nie są pojęciami jednoznacznymi i sąd w konkretnej sprawie musi ocenić, który z motywów wchodzi w grę i który z rodzajów ubezwłasnowolnienia należy zastosować. 
Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego wskazuje, iż ustalenie istnienia przesłanek ustawowych nie wystarcza do ubezwłasnowolnienia, zwłaszcza częściowego, i że konieczne jest ponadto ustalenie dodatkowego elementu - potrzeby ochrony interesów osobistych (np. potrzeba leczenia) lub majątkowych. Ta praktyka orzecznictwa, ukierunkowana na celowość orzekania ubezwłasnowolnienia z punktu widzenia interesu osoby, której dotyczy to postępowanie, jest niewątpliwie słuszna. Za dyskusyjne należy uznać stanowisko, jakie zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 14 lutego 1974 r., I CR 8/74 (OSNCP 1/75, poz. 12), stwierdzając, iż „W razie istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie ubezwłasnowolnić osoby chorej (art. 16 § 1 k.c.), gdyby ubezwłasnowolnienie w większym stopniu osłabiło pozycję tej osoby, niż przyniosło jej pomoc”. Wydaje się, że jeżeli sąd ustali istnienie, w chwili orzekania, choroby psychicznej (niedorozwoju umysłowego albo innych zaburzeń psychicznych) oraz potrzebę udzielenia choremu pomocy, to powinien orzec ubezwłasnowolnienie częściowe. Za trafny natomiast uznać trzeba pogląd wyrażany przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 9 maja 1972 r., II CR 48/72 (OSNCP 12/72, poz. 220), iż sąd - oceniając potrzebę zapewnienia osobie chorej pomocy w prowadzeniu jej spraw - powinien mieć na uwadze rzeczywiście istniejący zakres spraw wymagających jej decyzji.

3.
Z art. 16 k.c. wynika jednoznacznie, że ubezwłasnowolnienie częściowe może być orzeczone tylko wobec osoby pełnoletniej. Oczywiście ubezwłasnowolnienie częściowe może być zamienione - w razie powstania przesłanek przewidzianych w art. 13  1 - na ubezwłasnowolnienie całkowite (możliwa jest też sytuacja odwrotna - zamiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe). Co więcej Sąd w sprawie o ubezwłasnowolnienie nie jest związany treścią wniosku  co do żądanego zakresu ubezwłasnowolnienia.

Mając na względzie przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego oraz całkowitego,  Sąd z urzędu – w zależności od wyników postępowania – rozstrzyga o tym czy jakie ubezwłasnowolnienie winno być orzeczone. Stanowisko takie znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego – orzeczenie z 9 sierpnia 1934 C.II. 1221/34, OSP 1935, poz. 163 oraz z 13 grudnia 1976r. I CR 441/76, GP 1977, nr 12.

4.
Zgodnie z art.  13 § 2 k.c. dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, zaś dla ubezwłasnowolnionej częściowo – kuratelę (art. 16 § 2 k.c.), przy czym ustawodawca nie określił, nawet ogólnie, kompetencji kuratora. Przyjąć więc należy, iż zakres kompetencji regulują przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a w szczególności art. 181 tego kodeksu. Trzeba przy tym pamiętać, że przyczyny ustanowienia kuratora mogą być różne i że zawarte są w różnych przepisach, między innymi także w przepisach procesowych. Poszczególne przepisy określają też z reguły cel, jakiemu ma służyć przewidziana instytucja kuratora. Gdy chodzi o kuratelę przewidzianą w art. 16 § 2, to ma ona na celu przede wszystkim ochronę praw osoby mającej - na skutek ubezwłasnowolnienia częściowego - ograniczoną zdolność do czynności prawnych, zobowiązujących i rozporządzających, i to zarówno przy czynnościach jednostronnych, jak i przy umowach. 

 5.
 Orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego rodzi różne skutki prawne. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych, co skutkuje tym,  iż czynność prawna przez nią dokonana jest nieważna. Zgodnie z art. 14 § 2 k.c. jedynie umowy  powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (jak dla przykładu zakupienie gazety, biletu do kina) z chwilą ich wykonania stają się ważne, chyba że wiązałoby się z nimi rażące pokrzywdzenie osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.
W przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego, osoba taka posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Zasadniczo czynności prawne takiej osoby w wykonaniu których zaciąga ona zobowiązania lub rozporządza swoim prawem, dla swej ważności wymagają zgody, czy też potwierdzenia (w wypadku umów) jej przedstawiciela ustawowego.  Podobnie jak w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego, osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnej może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać drobne umowy życia codziennego. Może także bez takiej zgody rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej.

Zgodnie z ogólnymi zasadami jakie znajdują odzwierciedlenie zarówno w Konstytucji RP jak i w kodeksie karnym,  odpowiedzialność karną ponosi osoba, której można przypisać popełnienie danego, zarzucanego czynu. W sytuacji, kiedy Pani ojciec jest osobą chorą psychicznie najprawdopodobniej w przypadku popełnienia przez niego czynu zabronionego przez ustawę, zaktualizuje się kwestia możliwości przypisania sprawcy winy. Zgodnie z art. 31 k.k. (kodeksu karnego) nie popełnia czynu zabronionego osoba, która z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego czy innego zakłócenia czynności psychicznej, nie mogła w czasie czynu rozpoznać jej znaczenia lub pokierować swoim zachowaniem.

 6.
 Sprawy o ubezwłasnowolnienie rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym, przez Sądy Okręgowe w składzie trzech sędziów zawodowych. Sądem właściwym miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku takiego miejsca – sąd miejsca jej pobytu. Zgodnie z .art. 545 k.p.c. (kodeksu postępowania cywilnego), który określa krąg osób upoważnionych do wniesienia wniosku o ubezwłasnowolnienie, wniosek taki może zostać złożony przez: małżonka osoby która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo oraz jej przedstawiciela ustawowego, a także prokuratora (art. 7 k.p.c.). Postępowanie toczy się zawsze przy udziale prokuratora, którego obowiązkowy udział ma na celu zagwarantowanie jak najlepszej i najbardziej profesjonalnej ochrony praw podstawowych osoby wobec której wszczynane jest postępowanie. Co więcej, jeśli w toku postępowania sąd uzna za stosowne zapewnienie ochrony osobie lub mieniu osoby która ma być ubezwłasnowolniona,  zarówno na wniosek, jak i z urzędu, może ustanowić dla niej doradcę tymczasowego. 

     7.
 Wniosek o ubezwłasnowolnienie winien odpowiadać ogólnym warunkom przewidzianych dla pism procesowych oraz być należycie opłacony (pobiera się od niego wpis stały w wysokości.30 zł).
 Jeśli ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej do wniosku winno załączyć się (oprócz aktu urodzenia) świadectwo lekarskie o stanie psychicznym osoby która ma być ubezwłasnowolniona. Gdy wniosek nie zawiera takiego zaświadczenia, zgodnie z art. 552 k.p.c. sąd może jeszcze przed wszczęciem postępowania zarządzić przedstawienie stosownego świadectwa lekarskiego.

Wymóg ten ma na celu maksymalne ograniczenie możliwości nierozważnego, czy też bezzasadnego inicjowania postępowania. Art. 552 k.p.c. nie wskazuje specjalności lekarza którego świadectwo lekarskie winno być dołączone do wniosku. Należy więc przyjąć, mając także na względzie wstępny charakter takiego zaświadczenia, że może być ono wydane przez lekarza jakiejkolwiek specjalności, także prze tzw. lekarz ogólnego. Przemawia za tym również treść art. 5 w związku z art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994r. o ochronie życia psychicznego, stwierdzającego, że opieka nad osobami z zaburzeniami psychicznymi jest wykonywana nie tylko w ramach specjalistycznej (psychiatrycznej) opieki zdrowotnej, ale także w ramach opieki podstawowej. Oczywiście pożądane byłoby, aby zaświadczenie to pochodziło od lekarza psychiatry, ale nie można tego uznać za bezwzględnie konieczne. Bez wątpienia świadectwo takie winno być świadectwem aktualnym.
W toku sprawy, zgodnie z art. 553 k.p.c. osoba która ma być ubezwłasnowolniona musi być zbadana przez jednego lub więcej biegłych lekarzy psychiatrów (należy się więc liczyć z koniecznością poniesienia kosztów takiego badania).
       
8.
Należy pamiętać że na osobę która zgłosiła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, sąd może nałożyć karę grzywny do wysokości tysiąca złotych (art. 545 § 4 k.p.c.)

9. 
Warto także wspomnieć o jeszcze jednej możliwości. Ustawa o ochronie życia psychicznego zezwala, w pewnych wypadkach, na leczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym osoby, która nie została ubezwłasnowolniona, bez jej zgody. „Osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody.” W razie potrzeby lekarz przeprowadzający badanie psychiatryczne zarządza bezzwłocznie przewiezienie badanego do szpitala. Przewiezienie takiej osoby z zastosowaniem przymusu bezpośredniego powinno nastąpić w obecności lekarza lub pielęgniarki. Osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez swojej zgody tylko wtedy, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób.

  O przyjęciu do szpitala takiej osoby, postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności po osobistym jej zbadaniu i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa.  Lekarz jest obowiązany wyjaśnić choremu przyczyny przyjęcia do szpitala bez zgody i poinformować go o jego prawach. Taki pobyt w szpitalu, nie może trwać dłużej niż 10 dni.
Do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez wymaganej zgody, osoba chora psychicznie: 
1) której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego,  
2) która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia. 

O potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby, o której mowa powyżej, bez jej zgody, orzeka sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania tej osoby - na wniosek jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę.