Charakter powództw przeciwegzekucyjnych

            Zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c. do postępowania egzekucyjnego mają również odpowiednie zastosowanie przepisy księgi pierwszej części pierwszej tego kodeksu o procesie.

            Pod względem treści i struktury przepisy k.p.c. o postępowaniu egzekucyjnym  są w zasadzie zbieżne z  przepisami d.k.p.c. z 1932 r. W czasie ponad czterdziestoletniego obowiązywania k.p.c. wśród kolejnych zmian na pierwszym planie sytuują się nowelizacje dotyczące realizowanej w Polsce w ostatnim piętnastoleciu reformy gospodarczej. W tym zakresie uchylono przepisy o egzekucji na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej (art. 1072- 1080 k.p.c.), natomiast przepisom regulującym egzekucję przeciwko takim jednostkom nadano nową treść o egzekucji z udziałem Skarbu Państwa oraz przedsiębiorców. Najobszerniejsza i najbardziej istotna nowelizacja przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu egzekucyjnym dokonana została ustawą z 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy- Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172. poz. 1804). Ustawa ta wprowadziła nowe sposoby egzekucji w postaci uproszczonej egzekucji z nieruchomościami, egzekucji przez zarząd przymusowy i egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Dalsze zmiany polegały w np. na uproszczeniu postępowania o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonywalności, rozszerzeniu podmiotowej skuteczności niektórych tytułów wykonawczych, usprawnianiu postępowania o wyjawienie majątku dłużnika i rozszerzeniu uprawnień komornika w zakresie możliwości poszukiwania tego majątku, modyfikacji systemu środków zaskarżenia przez ich ograniczenie i zmianę trybu składania skargi na czynności komornika.

            Ustawą z 17 lutego 2006 r. o zmianie ustawy- Kodeks postępowania cywilnego) Dz. U. Nr 66, poz. 466) wprowadzono do k.p.c. dział II a (art. 795¹- 795⁵ k.p.c.) regulujący postępowanie w przedmiocie wydania zaświadczeni europejskiego tytułu egzekucyjnego. Przepisy te pozostają w związku z rozporządzeniem (WE) Nr 805/ 2004 Parlamentu Europejskiego i Radu z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Trybunału Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 30 kwietnia 2004 roku., L 143/ 15.).

            Na podstawie przepisów k.p.c. o postępowaniu egzekucyjnym wydano kilka aktów wykonawczych, wśród których najistotniejszymi są rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 9 marca 2006 r. w sprawie sposobu egzekucji grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 42, poz. 288). Dalsze trzy akty wykonawcze dotyczą wyłączenia spod egzekucji niektórych składników majątku dłużnika, a pozostałe- klauzuli wykonywalności, zasad udzielania pomocy lub asystowania komornikowi przez Żandarmerię Wojskową lub wojskowe organy porządkowe, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencję Wywiadu, Policję lub Straż Graniczną przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych oraz innych kwestii.

            Szczegółowy wykaz tych aktów prawnych przedstawia się następująco:

1)      Rozporządzenie MF oraz MS z 4 lipca 1986 r. w sprawie określenie granic, w jakich świadczenia z ubezpieczeń osobowych i odszkodowania z ubezpieczeń majątkowych nie podlegają egzekucji sądowej ( Dz. U. Nr 26, poz. 128),

2)      Rozporządzenie MS z 9 marca 2006 r. w sprawie sposobu egzekucji grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania w sprawach cywilnych ( Dz. U. Nr. 42, poz. 288),

3)      Rozporządzenie MS z 16 maja 1996 r. w sprawie określenia przedmiotów należących do rolnika prowadzącego gospodarstwo, które nie podlegają egzekucji sądowej ( Dz. U. Nr. 63, poz. 300),

4)      Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 26 września 2001 r. w sprawie udzielania pomocy i asystowania komornikowi przez Żandarmerię Wojskową lub wojskowe organy porządkowe przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych ( Dz. U. Nr. 112, poz. 1203),

5)      Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 stycznia 2002 r. w sprawie udzielania pomocy lub asystowania komornikowi przez Policję lub Straż Graniczną przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych ( Dz. U. Nr. 10, poz. 106),

6)      Rozporządzenie Prezesa RM z 18 marca 2004 r. w sprawie udzielania pomocy lub asystowaniu komornikowi przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Agencję Wywiadu przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych ( Dz. U. Nr. 49, poz. 469),

7)        Rozporządzenie MS z 21 stycznia 2005 r. w sprawie określenia brzmienia klauzuli wykonywalności ( Dz. U. Nr. 17, poz. 54 ze zm.),

8)      Rozporządzenie MS z 26 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o opróżnienie lokalu lub pomieszczenia albo o wydanie nieruchomości oraz szczegółowych warunków, jakim powinno odpowiadać tymczasowe pomieszczenie ( Dz. U. Nr. 17, poz. 155).

         Drugim podstawowym źródłem sądowego prawa egzekucyjnego jest ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191 ze zm.). Ustawa ta określa przede wszystkim status prawny i funkcje komornika sądowego. Wiele jej przepisów reguluje jednak sądowe postępowanie egzekucyjne, a w szczególności pewne kwestie z zakresu właściwości miejscowej komornika.

         Na podstawie tej ustawy wydano m. in.:

1)      Rozporządzenie MS z 19 lipca 2007 r. w sprawie archiwizowania akt spraw komorniczych (Dz. U Nr. 144, poz. 1012),

2)      Rozporządzenie Ministra Finansów z 24 grudnia 2003 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej komorników sądowych (Dz. U. Nr. 232, poz. 2326),

3)      Rozporządzenie MS z 20 grudnia 2005 r. w sprawie określenia szczegółów przepisów o biurowości i ewidencji operacji finansowych kancelarii komorniczych (Dz. U. Nr. 266, poz. 2242),

4)      Rozporządzenie MS z 10 marca 2006 r. w sprawie wysokości opłat za czynności komorników niebędące czynnościami egzekucyjnymi (Dz. U. Nr. 42, poz. 289).

         Przepisy regulujące sądowe prawo egzekucyjne zawarte są także w wielu innych ustawach i wydawanych na ich podstawie aktach wykonawczych. Normują one bardzo różnorodne kwestie dotyczące postępowania egzekucyjnego. Dotyczy to głównie kwestii podstawy egzekucji sądowej (przykładowo można tu wskazać art. 96-98 pr. bank. uprawniające banki do wystawiania własnych tytułów egzekucyjnych), dopuszczalności i biegu egzekucji sądowej (np. art. 140 p. u. n.) oraz ochrony przed egzekucją niektórych składników majątku dłużnika (np. art. 87-90 k. p. o ochronie wynagrodzenia za pracę; art. 140- 144 em. rent. o ochronie emerytur i rent).

Charakter prawny powództw przeciwegzekucyjnych 

Powództwa przeciwegzekucyjne są środkami merytorycznej obrony przed egzekucją. Są one samoistnymi powództwami, do których poza ich szczególną regulacją, stosuje się odpowiednio przepisy k.p.c. o procesie. Ustawa przewiduje dwa takie powództwa, są to powództwo opozycyjne przysługujące dłużnikowi i powództwo ekscydencyjne, nazywane interwencyjnym, przysługujące osobie trzeciej. Powództwa przeciwegzekucyjne należą do powództw o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Powództwo opozycyjne w postaci powództwa o ustalenie nieistnienia należności należy natomiast do powództw o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Instytucje te nie są ani środkami zaskarżenia ani nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia, nie można dochodzić w ich drodze uchylenia lub zmiany czynności egzekucyjnych. Do takiego celu służą właściwe środki zaskarżenia.

Przepisy o powództwach przeciwegzekucyjnych pozostają w bezpośrednim związku z zasadą wyrażoną w art. 804 k.p.c., zakazującą organowi egzekucyjnemu badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym. Unormowania te otwierają drogę procesu cywilnego dla dłużnika i osoby trzeciej celem obrony przed postępowaniem egzekucyjnym w sytuacji, gdy narusza ono ich prawa podmiotowe.

Powództwa przeciwegzekucyjne wytacza się przed sąd rzeczowo właściwy, w którego okręgu prowadzi się egzekucję, a w wypadku gdy jeszcze jej nie wszczęto, co może dotyczyć tylko powództwa opozycyjnego, według przepisów o właściwości ogólnej. Właściwym rzeczowo jest sąd rejonowy albo okręgowy w zależności od wartości przedmiotu sporu i charakteru stron[1].

W stosunku do stron powództw przeciwegzekucyjnych ustawodawca wprowadził środek dyscyplinujący, aby nie dążyły do przewlekania postępowania poprzez rozłożenie w czasie przedstawiania poszczególnych zarzutów i dowodów na ich poparcie. Rygor utraty prawa korzystania z tych zarzutów w dalszym postępowaniu nie będzie miał zastosowania, jeśli powód nie mógł tych zarzutów na tym etapie zgłosić, bo np. o nich nie wiedział. Przepis art. 843 § 3 k.p.c. prekluzję zarzutów łączy z wniesieniem pozwu a nie jego opłaceniem lub doręczeniem[2].

I  Powództwa opozycyjne

Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności

Celem tego powództwa przeciwegzekucyjnego jest pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części albo jego ograniczenie. Natomiast nie jest jego celem odnoszenie się do zasadności postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności ani zmierzać do jej uchylenia. W trybie tym nie można również dochodzić uchylenia postanowienia stwierdzającego wykonalność orzeczenia sądu zagranicznego.

Legitymację do złożenia powództwa opozycyjnego posiada dłużnik, określony w tytule wykonawczym, jego następcy prawni, jeśli została skierowana przeciwko nim egzekucja na podstawie tytułu wykonawczego oraz na podstawie art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. małżonek dłużnika, przeciwko któremu skierowano egzekucję w trybie art. 787 k.p.c. Powództwo to może również złożyć kurator dłużnika, a na zasadach ogólnych prokurator, inny organ działający jak prokurator oraz organizacja społeczna. Osoba trzecia w tym przypadku nie może być powodem, natomiast może ona zgłosić interwencję uboczną w procesie wszczętym z powództwa dłużnika, jeżeli ma interes prawny, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść dłużnika lub wierzyciela[3].

Zgodnie z orzecznictwem SN art. 5 k.c. odwołujący się do zasad współżycia społecznego, nie może stanowić skutecznej podstawy trwałego pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności[4].

W drodze powództwa opozycyjnego dłużnik może żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli:

a) przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, a w szczególności, gdy kwestionuje istnienie obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu albo, gdy kwestionuje przejście obowiązku mimo istnienia formalnego dokumentu stwierdzającego to przejście;

b) po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie;

c) małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c., wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść,

d) dłużnik lub jego małżonek, przeciw któremu sąd nadał klauzulę wykonalności, podnosi wynikający z umowy majątkowej małżeńskiej zarzut wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności (art. 840¹ k.p.c.),

e) egzekucja prowadzona jest na podstawie dokumentu, któremu nie nadaje się klauzuli wykonalności (art. 840² k.p.c.),

f) po nadaniu wyciągowi z listy wierzytelności klauzuli wykonalności, zarzut, że wierzytelność objęta listą wierzytelności nie istnieje albo że istnieje w mniejszym zakresie, upadły może podnieść w drodze powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art.264 p.u.n., art. 296 p.u.n., art. 516 p.u.n.).

Zaprzeczenie zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności polega na zaprzeczeniu przez dłużnika obowiązkowi spełnienia świadczenia wskazanego w tytule wykonawczym na rzecz wierzyciela. Zaprzeczenie to może dotyczyć nie tylko treści tytułu wykonawczego, ale też innych zdarzeń.

Powództwo oparte na zaprzeczeniu zdarzeniom, na których oparte zostało wydanie klauzuli wykonalności, jest dopuszczalne, jeżeli:

a) droga sądowa jest dopuszczalna – co oznacza, że podstawą nie może być zaprzeczenie treści administracyjnego tytułu wykonawczego egzekwowanego w drodze egzekucji sądowej,

b) nie występuje powaga rzeczy osądzonej – tzn. dłużnik nie może kwestionować orzeczenia mającego moc wiążącą,

c) nie stoi na przeszkodzie zawisłość sporu – dłużnik nie może zaprzeczać obowiązkowi świadczenia, które było stwierdzone wyrokiem nieprawomocnym, ale natychmiast wykonalnym.

Jeśli chodzi o warunek zawarty w punkcie b, wypada wspomnieć, że istnieją tytuły wykonawcze, które poprzez odmienny od wyroków charakter, nie korzystają ani z prawomocności, ani z powagi rzeczy osądzonej, są to np.: akt notarialny, ugoda sądowa, ugoda zawarta przed sądem polubownym. Dłużnik, więc może zaprzeczyć treści takich tytułów egzekucyjnych. Broniąc się przed egzekucją opartą na akcje notarialnym wytaczając powództwo przeciwegzekucyjne, dłużnik może podnieść zarzuty kwestionujące również istnienie roszczenia objętego aktem notarialnym. Dłużnik, poddający się egzekucji w akcie notarialnym, nie traci możliwości wykazania, że zobowiązanie objęte treścią jego oświadczenia w rzeczywistości nie istniało[5]. Strony procesu opozycyjnego winny być oznaczone zgodnie z treścią tytułu egzekucyjnego, w tym wypadku aktu notarialnego. Powodem będzie osoba, która zgodnie z tytułem egzekucyjnym poddała się egzekucji w zakresie obowiązku spełnienia świadczenia określonego świadczenia, a pozwanym osoba, na rzecz której świadczenie ma być spełnione. Wierzyciel powinien udowodnić istnienie roszczenia objętego treścią aktu notarialnego. Dłużnik natomiast powinien w pozwie zakwestionować powstanie lub dalsze istnienie obowiązku świadczenia i wskazać okoliczności, które wyjaśniają dlaczego do powstania roszczenia nie doszło[6]

Zdarzeniami, wskutek których zobowiązanie wygasło, są w szczególności: wykonanie zobowiązania (art. 450 k.c.), wydanie wyroku na korzyść jednego z dłużników solidarnych, uwzględniającego zarzuty wspólne wszystkim dłużnikom solidarnym (art. 375 § 2 k.c.)[7], świadczenie w miejsc wypełnienia (art. 453 k.c.), niemożliwość świadczenia spowodowana okolicznościami, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (art. 475 k.p.c.), potrącenie (art. 498 k.c.)[8], odnowienie (art. 506 k.p.c.), zwolnienie dłużnika z długu przez wierzyciela (art. 508 k.p.c.).

Do zdarzeń, wskutek których zobowiązanie nie może być egzekwowane, zaliczyć przede wszystkim należy przedawnienie roszczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym (art. 117 § 2 k.c.), oraz odroczenie spełnienia świadczenia lub rozłożenie go na raty przez wierzyciela[9].

Powództwo unormowane w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jest jedynym sposobem na podważenie zasadności świadczenia objętego aktem notarialnym z art. 777 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c. lub bankowym tytułem wykonawczym. Mogą być one obalone przed nadaniem im klauzuli wykonalności w drodze powództwa o ustalenie, że stwierdzona w nich należność nie istnieje.

Jeżeli podstawą egzekucji jest tytuł pochodzący od organu administracyjnego, do stwierdzenia, że zobowiązanie wygasło lub nie może być egzekwowane, powołany jest organ, od którego tytuł pochodzi (art. 840 § 2 k.p.c.). Niedopuszczalne jest wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem opartym na ostatecznej decyzji administracyjnej na tej podstawie, że po wydaniu takiego wyroku w wyniku wznowienia postępowania wydano nową decyzję, odmienną od poprzedniej. W takim przypadku strona może poszukiwać swoich praw na drodze powództwa przeciwegzekucyjnego[10].

Powództwo opozycyjne przewidziane w art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. nie przysługuje w wypadku, gdy wierzyciel pozwał zarówno dłużnika, jak i jego małżonka i uzyskał przeciwko nim tytuł egzekucyjny. W takiej sytuacji małżonek może jedynie wytoczyć powództwa opozycyjne uregulowane w pkt 1 i 2 art. 840 § 1 k.p.c.

Należy wspomnieć, że art. 787 k.p.c. jest podstawą do nadania tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim nadania klauzuli wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Małżonek dłużnika wytaczając powództwo opozycyjne może wykazać, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się. Małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść, co za tym idzie małżonek dłużnika nie może w trybie tego artykułu podnosić zarzutów zgłaszanych wcześniej przez dłużnika w procesie, w którym doszło do wydania przeciwko niemu wyroku – tytuły egzekucyjnego[11].

Powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności wytacza się przeciwko wierzycielowi, a gdy występuje wielość wierzyciel, którym wspólnie przysługują uprawnienia wynikające z tytułu wykonawczego, przeciwko wszystkim tym wierzycielom[12]. Powództwo to można wytoczyć bez względu na to, czy na podstawie tytułu wykonawczego egzekucja została już wszczęta. W sytuacji, gdy uprawomocni się wyrok sądu pozbawiający tytuł wykonawczy wykonalności, organ egzekucyjny umarza postępowanie na wniosek. Egzekucja ponowna z tego tytułu nie może być wszczęta.

Art. 840 k.p.c. dotyczący powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności stosuje się odpowiednio:

a) jeżeli dłużnik albo jego małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 lub art. 787¹, podnosi wynikający z umowy majątkowej małżeńskiej zarzut wyłączenia lub ograniczenia jego odpowiedzialności całością lub częścią majątku (art. 840¹ k.p.c.),

b) do ochrony praw dłużnika, jeżeli egzekucja prowadzona jest na podstawie tytułu egzekucyjnego lub innego dokumentu, któremu nie nadaje się klauzuli wykonalności (art. 840² k.p.c.).

W wypadku, gdy egzekucja należności alimentacyjnych uniemożliwia zaspokojenie wierzytelności innego wierzyciela, wierzyciel ten może w drodze powództwa przeciwko osobie, na której rzecz egzekwowane są należności alimentacyjne, żądać ustalenia, że – wobec ustania obowiązku alimentacyjnego – przysługuje mu prawo zaspokojenia swej wierzytelności przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi (art. 527 i n. k.c.)[13].

Powództwo o ustalenie nieistnienia należności

Powództwo o ustalenie nieistnienia należności może występować w dwóch formach. Są nimi: a) powództwo o ustalenie nieistnienia należności o charakterze cywilnym poddanej egzekucji administracyjnej na mocy ustawy oraz b) o ustalenie nieistnienia albo istnienia w mniejszym zakresie wierzytelności objętej wydanym w postępowaniu upadłościowym lub naprawczym wyciągiem z zatwierdzonej listy wierzytelności albo z zatwierdzonego układu.

Ad a) Sądem właściwym do rozpoznania takich sporów jest sąd powszechny. Jeżeli dłużnik wytoczył powództwo, w którym kwestionuje istnienie lub wysokość danej należności, wierzyciel po otrzymaniu pozwu powinien zawiadomić o tym fakcie organ egzekucyjny, przy jednoczesnym żądaniu wstrzymania postępowania egzekucyjnego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd (art. 34 u.p.e.a.). Prawomocne uwzględnienie przez sąd powództwa o ustalenie nieistnienia należności cywilnej poddanej egzekucji administracyjnej powodować będzie umorzenie administracyjnego postępowania egzekucyjnego (art. 59 u.p.e.a.).

Jeśli jednak należność cywilna, stwierdzona sądowym tytułem wykonawczym, jest egzekwowana w trybie egzekucji administracyjnej na innej podstawie (np. na mocy postanowienia sądu wydanego w następstwie zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej – art. 773 k.p.c., art. 62 u.p.e.a.), dłużnik może bronić się przed egzekucją tej należności za pomocą powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.

Ad b) Zgodnie z art. 264 ust. 2 p.u.n. Upadły może żądać ustalenia, że wierzytelność objęta listą wierzytelności nie istnieje albo istnieje w mniejszym zakresie, jeżeli nie uznał wierzytelności zgłoszonej w postępowaniu upadłościowym i nie zapadło co do niej jeszcze prawomocne orzeczenie sądowe. Natomiast po nadaniu wyciągowi z listy wierzytelności klauzuli wykonalności, zarzut, że wierzytelność objęta listą wierzytelności nie istnieje albo że istnieje w mniejszym zakresie, upadły może podnieść w drodze powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 264 ust. 3 p.u.n.)

Powództwo o umorzenie postępowania egzekucyjnego sądowego albo administracyjnego

Powództwo o umorzenie postępowania egzekucyjnego sądowego albo administracyjnego w całości lub części przysługuje dłużnikowi, przeciw któremu prowadzona jest egzekucja na podstawie bankowego tytułu wykonawczego wydanego przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Dłużnik, w drodze powództwa, może żądać umorzenia w całości lub w części egzekucji prowadzonej przez Fundusz, według Kodeksu postępowania cywilnego bądź przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jeżeli egzekwowana wierzytelność nie istnieje lub istnieje w kwocie mniejszej albo, gdy dłużnik zgłasza wzajemne roszczenia nadające się do potrącenia z wierzytelności egzekwowanej (art. 37 ust. 3 b.f.g.).

Powództwo o odmowę wykonania tytułu wykonawczego obejmującego tytuł egzekucyjny opatrzony zaświadczeniem europejskiego tytułu wykonawczego

Jeżeli podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy w postaci zaopatrzonego w klauzulę wykonalności orzeczenia sądu państw członkowskich Unii Europejskiej, ugody zawartej przed takimi sądami lub zatwierdzonej przez taki sąd oraz dokumentów urzędowych sporządzonych w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Europejskich nakazów zapłaty wydanych przez sądy państw członkowskich Unii Europejskiej, których wykonalność została stwierdzona w tych państwach na podstawie przepisów odrębnych lub orzeczeń sądów państw członkowskich Unii Europejskiej wydanych w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, opatrzonych w tych państwach zaświadczeniem na podstawie przepisów odrębnych, dłużnik może w drodze powództwa żądać odmowy wykonania takiego tytułu, w całości lub części, na podstawie określonej w przepisach odrębnych. Odmowa wykonania ma skutki pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840³ k.p.c.).

Zgodnie z art. 21 rozporządzenia WE Nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Wykonawczego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE L 143/15 z 30 kwietnia 2004r.) sąd właściwy w państwie członkowskim wykonania odmawia na wniosek dłużnika wykonania, jeśli orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego, nie da się pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w jakimkolwiek państwie członkowskim bądź w państwie trzecim, pod warunkiem, że:

a) wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w odniesieniu do tego samego przedmiotu sporu i dotyczyło tych samych stron i

b) wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w państwie członkowskim wykonania lub spełnia warunki konieczne do jego uznania w państwie członkowskim, i

c) niemożność pogodzenia orzeczeń nie było i nie mogło być podniesione w formie zarzutu w postępowaniu sądowym w państwie członkowskim wydania.

Według art. 21 ust 2 tego rozporządzenia w żadnych okolicznościach orzeczenie lub nadanie mu zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego nie mogą być przedmiotem kontroli pod względem merytorycznym w państwie członkowskim wykonania.

Wyrok uwzględniający tego rodzaju powództwo w celu zapobieżenia ewentualnej możliwości ponownego wszczynania egzekucji w oparciu o tytuł, którego odmówiono wykonania, przyjmuje się, że taka odmowa skutkuje pozbawieniem tytułu wykonawczego wykonalności (Druk sejmowy Nr 54 – uzasadnienie k.p.c., s. 9).

II. Powództwa ekscydencyjne albo interwencyjne

Powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji sądowej

Powództwo to przysługuje osobie trzeciej, której prawa zostały naruszone wskutek skierowania do nich egzekucji sądowej. Zgodnie z art. 841 k.p.c. osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa. Powództwo to najczęściej dotyczy sytuacji, w których egzekucja została skierowana do rzeczy ruchomej będącej we władaniu dłużnika, a stanowiącej własność osoby trzeciej. W drodze tego powództwa można również żądać zwolnienia od zajęcia przedmiotu zajętego przez organ egzekucyjny w trybie zabezpieczenia roszczenia pieniężnego (art. 747 pkt 1 k.p.c.).  W powództwie ekscydencyjnym osoba trzecia nie zwalcza tytułu wykonawczego, ale sprzeciwia się prowadzeniu egzekucji z zajętego przedmiotu.

Podstawą powództwa unormowanego w art. 841 k.p.c. jest naruszenie praw osoby trzeciej w następstwie skierowania egzekucji do określonego przedmiotu. Naruszenie takie jest aktualne tylko wówczas, gdy wierzyciel egzekwujący nie ma prawa zaspokoić swojej wierzytelności z zajętego przedmiotu lub prawa[14]. W drodze tego powództwa ochronie podlega prawo własności, współwłasności, użytkowanie wieczyste, użytkowanie ruchomości lub praw oraz spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Natomiast ograniczone prawa rzeczowe, a zwłaszcza zastaw i hipoteka chronione się a egzekucji w inny sposób. Chodzi o przewidzianą przepisami prawa egzekucyjnego możliwość uczestnictwa wierzycieli rzeczowych (zastawnika, wierzyciela hipotecznego) w podziale sumy uzyskanej przez egzekucję z przedmiotu zastawu lub hipoteki, wszczętą na wniosek innego wierzyciela (art. 1030 k.p.c., art. 1034 k.p.c., art. 1036 k.p.c.)[15].

Powództwo to można wytoczyć po wszczęciu egzekucji, ponieważ w jego drodze dochodzi się zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji. Powództwo można wnieść w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o naruszeniu prawa, chyba że inny termin jest przewidziany w przepisach odrębnych (art. 841 § 3 k.p.c.). Termin ten ma charakter materialno prawny, w związku z tym nie podlega przywróceniu. Osoba trzecia po zakończeniu postępowania egzekucyjnego może jedynie żądać zwrotu wyegzekwowanego świadczenia lub naprawienia szkody wyrządzonej egzekucją z przedmiotu, do którego miała prawo.

Legitymację do wytoczenia powództwa posiada osoba trzecia, tzn. osoba niebędąca stroną właściwego postępowania egzekucyjnego. Powództwo egzekucyjne może wytoczyć także małżonek dłużnika:

a)w razie skierowania egzekucji do jego majątku osobistego na podstawie tytułu wykonawczego przewidującego ograniczoną odpowiedzialność małżonka do majątku wspólnego[16],

b) w razie skierowania egzekucji do majątku wspólnego na podstawie tytułu wykonawczego wydanego wyłącznie przeciwko dłużnikowi[17].

Nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. osoba, przeciwko której – jako dłużnikowi – została skierowana egzekucja[18] ani też osoba wymieniona w klauzuli wykonalności jako odpowiadająca w sposób ograniczony z określonych przedmiotów albo do ich wartości[19].

Właścicielowi nieruchomości niebędącego stroną procesu posesoryjnego, nie przysługuje roszczenie z art. 841 § 1 k.p.c. o zwolnienie od egzekucji, której przedmiotem jest przywrócenie naruszonego posiadania przejścia przez tę nieruchomość[20].

W razie skierowania egzekucji do rzeczy obciążonej zastawem, zastawnik jest osobą trzecią w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c.[21]. Zastawnik dopóki nie złoży oświadczenia o przyjęciu przedmiotu zastawu na własność, na podstawie art. 22 ustawy z 22 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zm.), dopóty nie jest uprawniony do żądania zwolnienia przedmiotu zastawu z egzekucji na podstawie art. 841 § 1 k.p.c. Zastawnik zatem jest osobą trzecią w postępowaniu egzekucyjnym tylko w przypadku prowadzenia egzekucji z przedmiotu zastawu na wniosek innego wierzyciela.

Jeżeli w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przeciwko sprzedawcy został zajęty przedmiot sprzedaży, kupujący jest uprawnionym warunkowo, a więc może wykonywać wszelkie czynności procesowe zmierzające do zachowania jego prawa, tzn. może wnieść powództwo z art. 841 k.p.c.[22].

W przypadku wygaśnięcia spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego w następstwie wykluczenia członka ze spółdzielni w toku egzekucji prowadzonej z tego prawa, spółdzielni nie przysługuje powództwo przewidziane w art. 841 § 1 k.p.c.[23].

Kwestia, czy powództwo ekscydencyjne może wytoczyć małżonek dłużnika, jest sporna. Problem ten należy rozważać biorąc pod uwagę dwie sytuacje:

1) gdy egzekucja skierowana jest do majątku osobistego małżonka dłużnika na podstawie tytułu wykonawczego ograniczającego jego odpowiedzialność do majątku wspólnego, jest to sytuacja, w której przeciwko małżonkowi dłużnika wierzyciel dysponuje klauzulą wykonalności wydaną na podstawie art. 787 k.p.c.,

2) gdy egzekucja skierowana jest do majątku wspólnego na podstawie tytułu wykonawczego wydanego wyłącznie przeciwko dłużnikowi.

Przepisem, który określa z jakiego majątku wierzyciel może prowadzić egzekucję na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim, jest art. 776¹ k.p.c. Uzyskanie przez wierzyciela klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika umożliwia zajęcie przedmiotów objętych małżeńską wspólnością ustawową. Do zajęcia mienia ruchomego dłużnika, wchodzącego w skład majątku objętego wspólnością ustawową, wystarczy jednak tytuł wykonawczy wydany jedynie przeciwko dłużnikowi[24]. Niedopuszczalne jest zajęcie przedmiotów stanowiących majątek osobisty małżonka dłużnika. Skierowanie egzekucji do majątku osobistego małżonka dłużnika narusza jego prawa, co za tym idzie należy go traktować jako osobę trzecią w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c.

Omawiane powództwo należy wytoczyć przeciw wierzycielowi, a jeżeli dłużnik zaprzecza prawu osoby trzeciej (np. przez twierdzenie, że zajęta rzecz stanowi jego własność), także przeciwko dłużnikowi (art. 841 § 2 k.p.c.). W tym ostatnim wypadku po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo konieczne wynikające z przepisu ustawy (art. 72 § 2 k.p.c.).

Powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej

Powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej uregulowane zostało w art. 842 k.p.c. zgodnie z jego treścią dopuszczalne jest również powództwo o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej. Przepis ten nawiązuje wyraźnie do postanowień z art. 841 k.p.c., z czego wynika, że podstawą powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej jest również naruszenie praw osoby trzeciej.

            Wytoczenie powództwa z art. 842 k.p.c. powinno być poprzedzone postępowaniem administracyjnym o wyłączenie zajętego przedmiotu spod egzekucji administracyjnej, uregulowanym w art. 38 – 44 u.p.e.a. W celu przeprowadzenia tego postępowania osoba trzecia, roszcząca sobie prawa do rzeczy lub prawa majątkowego, z którego prowadzi się egzekucję administracyjną, powinna wystąpić do organu egzekucyjnego – w terminie czternastu dni od dnia uzyskania wiadomości o czynności egzekucyjnej do tej rzeczy lub prawa – z żądaniem ich wyłączenia spod egzekucji, przedstawiając dowody na poparcie swego żądania (art. 38 § 1 u.p.e.a.). Żądanie wyłączenia spod egzekucji administracyjnej rzeczy lub prawa majątkowego nie może być zgłoszone, jeżeli z rzeczy lub prawa egzekucja została już przeprowadzona przez sprzedaż rzeczy lub wykonanie prawa majątkowego.

            Wytoczenie powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej znajduje zastosowanie, gdy dochodzi do odmowy takiego zwolnienia przez administracyjny organ egzekucyjny. Do pozwu należy dołączyć postanowienie administracyjnego organu egzekucyjnego odmawiające żądanie wyłączenia przedmiotu spod egzekucji.  Niedołączenie takiego postanowienia należy traktować jako brak formalny pozwu w rozumieniu art. 130 k.p.c., powodujący zwrot pozwu.

            Legitymację czynną na tle tego przepisu ma osoba trzecia, podobnie jak w omawianym wyżej powództwie ekscydencyjnym. Osoba, która prawomocną decyzją administracyjną została uznana za współdłużniczkę z tytułu zobowiązań podatkowych innej osoby, nie ma legitymacji czynnej do wytoczenia powództwa w trybie art. 841 i 842 k.p.c. o zwolnienie od zajęcia jej przedmiotów majątkowych, do których skierowana została egzekucja. Powództwo takie nie przysługuje dłużnikowi a tylko osobie trzeciej, której prawa narusza egzekucja skierowana przeciwko innej osobie. Sądy powszechne nie są uprawnione do badania zasadności tytułu egzekucyjnego wystawionego przez właściwy organ administracyjny. W razie zaspokojenia egzekwowanych należności dłużnicy mogą dochodzić swoich praw wyłącznie przed organami podatkowymi[25].

Jeśli powództwo wytoczy osoba bez legitymacji np. dłużnik, będzie ono odrzucone, natomiast jeśli wytoczy je osoba mająca taką legitymację, a sąd stwierdzi, że jej prawa nie zostały naruszone – oddali roszczenie powoda.

Powództwo osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji toczy się przeciwko wierzycielowi i dłużnikowi – o ile zaprzecza on prawu powoda. Reguła ta dotyczy także powództwa o zwolnienie od egzekucji administracyjnej. Pozwanym w takiej sprawie powinien być wierzyciel a nie organ egzekucyjny. W przypadku wielości wierzycieli w egzekucji osoba trzecia występująca z roszczeniem o zwolnienie od egzekucji pozywa wszystkich wierzycieli łącznie. Egzekucja w równym stopniu toczy się na rzecz wszystkich, a tym samym ich udział w procesie o zwolnienie od egzekucji jest konieczny, a konieczność współuczestnictwa wierzycieli wynika z istoty sprawy co powoduje, że jest to jednocześnie współuczestnictwo jednolite[26].

Termin do wytoczenia powództwa wynosi czternaście dni od doręczenia postanowienia administracyjnego organu egzekucyjnego, a jeżeli zainteresowany wniósł zażalenie na to postanowienie- czternaście dni od doręczenia postanowienia wydanego na skutek zażalenia (art. 842 § 2 k.p.c.). Materialno prawny charakter terminu wyłącza możliwości jego przywrócenia [27]. W razie wniesienia tego powództwa po terminie sąd powinien je oddalić.

            Niezależnie od wyniku sprawy z powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej sąd nałoży koszty procesu na osobę trzecią, powołującą w tym powództwie nowe dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, których osoba ta nie przedstawiła w postępowaniu administracyjnym, mimo że mogła je powołać w tym postępowaniu (art. 842 § 1 zd. 2 k.p.c.).

            Jeżeli na skutek zmiany powództwa windykacyjnego na ekscydencyjne powód dopiero w toku procesu zwraca się do organu administracji o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji administracyjnej z powołaniem się na dowody złożonej w aktach sprawy sądowej i od tej chwili nie zgłasza dalszych dowodów, to fakt niezłożenia wniosku o wyłączenie spod egzekucji przed wytoczeniem powództwa nie uzasadnia obciążenia go kosztami procesu na podstawie art. 842 k.p.c.[28].

Powództwo osoby trzeciej o ustalenie, że tytuł wykonawczy nie może być w stosunku do niej wykonywany

            Powództwo osoby trzeciej o ustalenie, że tytuł wykonawczy nie może być w stosunku do niej wykonany pozostaje w związku z egzekucją tytułu wykonawczego zobowiązującego do wydania ruchomości indywidualnie oznaczonych, nieruchomości lub statku albo opróżnienie pomieszczenia. Egzekucja taka na mocy art. 791 § 1 k.p.c. może być prowadzona nie tylko przeciwko dłużnikowi wskazanemu w tytule wykonawczym, lecz przeciwko każdemu, kto wymienionymi rzeczami włada. Jeżeli władający uprawdopodobni dokumentem, że władanie nad tymi rzeczami uzyskał na podstawie tytułu prawnego niepochodzącego od dłużnika, komornik wstrzyma się z czynnościami egzekucyjnymi, pouczając władającego, że może w terminie tygodnia wystąpić do sądu o ustalenie, że tytuł nie może być w stosunku do niego wykonany i o zabezpieczenie tego powództwa przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego. Do powództwa tego art. 843 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie (art. 791 § 2 k.p.c.).

Podsumowanie

Jak widać powództwa przeciwegzekucyjne są odrębną instytucją prawa egzekucyjnego, posiadają swoje, własne uregulowania, lecz na pewno można stwierdzić, że nie są one samodzielną instytucją. Funkcjonują one w polskim systemie prawnym zależnie od przepisów postępowania egzekucyjnego oraz procesu cywilnego. Temat powództw jest dość często i szeroko poruszany w praktyce stosowania prawa, wnioski takie można wyciągnąć po ilości orzeczeń SN, które dotyczą mniej lub bardziej powództw przeciwegzekucyjnych. Oczywiście ze względu na objętość i zaawansowanie w temacie pracy, nie było możliwe przytoczenie choćby nawet większości tych orzeczeń.

Myślę, że praca ta może być pomocna dla zainteresowanych tematem, ponieważ w trakcie jej pisania sięgałam do różnych opracowań, które według mnie są znaczące oraz opisują powództwa przeciwegzekucyjne w sposób, jasny, interesujący, ale i rzeczowy. Niestety w trakcie pisania pracy nie natknęłam się na żadną pracę traktującą wyłącznie i bardziej szczegółowo o powództwach przeciwegzekucyjnych. Co, tym bardziej zmotywowało mnie do poszukiwania tekstów dotyczących tego tematu.

            Mimo wszystko starałam się rozwinąć i wgłębić w temat na tyle ile to było możliwe, mam nadzieję, że lektura tej pracy jest w stanie wyjaśnić i przybliżyć tematykę powództw przeciwegzekucyjnych, postępowania egzekucyjnego oraz ich miejsce i funkcję w polskim systemie postępowania cywilnego.

[1] Zob. Postanowienie SN z 19 listopada 1971 r., II CZP 165/71.

[2] Zob. Wyrok SN z 28 kwietnia 2005 r., III CK 504/04.

[3] Zob. Wengerek E. „Postępowanie zabezpieczające”, s. 291.

[4] Zob. Wyrok SN z 27 stycznia 1999r., II CKN 151/98, OSNC 1999, Nr 7-8, poz. 134).

[5] Jakubecki A., „Poddanie się egzekucji w akcie notarialnym”, s. 62.

[6] Knoppek K., „Akt notarialny jako tytuł egzekucyjny”, s. 67.

[7] Zob. Uchwała (7) SN z dnia 26 sierpnia 1965 r., III CO 9/65 (OSPiKA 1968, nr 6, poz. 114).

[8] Zob. Uchwała SN z 14 listopada 1993 r., III CZP 141/93 (OSN 1994, nr 5, poz. 102).

[9] Zob. Wyrok SN z 20 października 1966r., III CR 224/66 (OSN 1967, nr 7-8, poz. 130).

[10] Zob. Uchwała SN z 20 lutego 1979 r., III CZP 94/78, OSNCP 1979, nr 7-8, poz. 144).

[11] Zob. Orzeczenie SN z 25 czerwca 1970 r., I CR 151/70 (PiP 1972, nr 4, s. 161 i n.).

[12] Zob. Wyrok SN z 26 lipca 1972 r., III CRN 157/72 (OSNCP 1973, nr 4, poz. 69).

[13] Zob. Uchwała (7) SN z 11 października 1980 r., III CZP 37/80 (OSNCP 1981, nr 4, poz. 48).

[14] Por. Zedler F. „Powództwo o zwolnienie od egzekucji” s. 79.

[15] Por. Wenegerek E. „Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych”, Warszawa 1978

[16] Zob. Orzeczenie SN z 16 stycznia 1968 r., II PZ 1/68 (OSPiKA 1968, nr 11, poz. 241).

[17] Por. Zedler F. „Dochodzenie roszczeń majątkowych od małżonków”, s.161.

[18] Zob. Uchwała SN z 17 października 1995 r., III CZP 143/95 (OSNC 1996, nr 2, poz. 24).

[19] Por. Wengerek E. „Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz”, s. 298.

[20] Zob. Uchwała SN z 21 stycznia 1976 r., III CZP 92/75 (OSNCP 1976, nr 9, poz. 189).

[21] Zob. Uchwała SN z 29 listopada 2001 r., V CKN 616/00 (OSNC 2002, nr 7-8, poz. 105).

[22] Por. Kowalski W. „Osoba trzecia w rozumieniu art. 841 k.p.c.”, s. 83.

[23] Zob. Uchwała SN z 17 października 1995 r., III CZP 142/95 (OSNC 1996, nr 2, poz. 23).

[24] Zob. Uchwała (7) SN z 30 czerwca 1987 r., III CZP 41/86 (OSNCP 1988, nr 1, poz. 3 ).

[25] Zob. Wyrok SN z 6 lipca 1973 r., II CR 300/73.

[26] Zob. Wyrok SA w Lublinie z 8 lutego 1996 r., I ACr 27/96, Apel. Lublin 1997, Nr 2, s. 8.

[27] Por. uchwałę SN z 4 lipca 1973 r., III CZP 28/73 ( OSNCP 1974, poz. 42).

[28] Zob. Postanowienie SN z 2 kwietnia 1970 r., I CZ 16/70