Kondycja społeczeństwa obywatelskiego we współczesnej Polsce
Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo aktywne w demokratycznym systemie. Aktywność ta widoczna jest we wszystkich dziedzinach: ekonomicznej (poprzez np. działalność stowarzyszeń przemysłowych czy izb handlowych), politycznej (przejawiająca się wielością partii oraz grup interesu), a także społecznej (poprzez samorząd lokalny, różnego rodzaje organizacje czy wolontariat).
Wspomniana działalność społeczna określana jest mianem „trzeciego sektora”, usytuowana jest bowiem między państwem a gospodarką. Reprezentuje potrzeby i interesy pluralistycznego społeczeństwa. Naczelną zasadą działania organizacji tworzonych przez społeczeństwo jest określone „dobro wspólne” wspierane przez „kapitał społeczny”. Kapitał społeczny rozumiany jest jako aktywność społeczna na scenie publicznej podparta wzajemnym zaufaniem między poszczególnymi jednostkami, umiejętnością komunikowania oraz zawierania kompromisów i mediowania.
Warto zauważyć, że społeczeństwo obywatelskie może istnieć jedynie w państwie demokratycznym. Stwarza ono bowiem normatywne ramy, w szczególności: regulacje prawne, instytucje, organizacje, dzięki którym społeczeństwo jest względnie samodzielne w relacji z państwem. Społeczeństwo takie zachowuje swą podmiotowość, niezależnie od podmiotowości państwa. Rola państwa zaś ogranicza się jedynie do zapewnienia społeczeństwu bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Można przypuszczać, iż na skutek zachodzących procesów cywilizacyjnych oraz zniechęcenia do tradycyjnej polityki będzie następował spadek znaczenia państwa w skali wewnętrznej i międzynarodowej, wzrastać zaś będzie znaczenie społeczeństwa obywatelskiego w życiu publicznym.
Z wyżej wymienioną sytuacją mamy już zresztą do czynienia we współczesnych krajach Unii Europejskiej. Konstytucyjne uregulowania Unii nie tylko legitymizują społeczeństwo obywatelskie, ale nadają mu rangę liczącego się uczestnika europejskiej sceny publicznej. Widoczne jest to w regulacji zasad podstawowych: zasady pomocniczości państw członkowskich na poziomie struktury centralnej, regionalnej i lokalnej (art. 9) czy zasady demokracji uczestniczącej (art. 46), dopełnieniem tej normy jest zapis: „W celu wspierania dobrego rządzenia i zapewnienia uczestnictwa społeczeństwa obywatelskiego instytucje, organy i agencje Unii wykonują swoją pracę w sposób najbardziej otwarty” (art. 49). Instytucja społeczeństwa obywatelskiego występuje w regulacji konstytucyjnej również jako organ doradczy (art. 31).
Jak sytuacja społeczeństwa obywatelskiego przedstawia się w Polsce? Niestety, Polacy po dokonaniu przełomu w 1989 r. w wyniku spontanicznego przecież organizowania samodzielnych i niezależnych od państwa komunistycznego organizacji społecznych i zawodowych będących w opozycji w stosunku do oficjalnych instytucji komunistycznych, nie przejawiają obywatelskiego zainteresowania. „Solidarność” - jako powszechny obywatelski zryw - nie stała się źródłem cnót obywatelskich na dłuższą metę. Przyczyn należy poszukiwać w doświadczeniach wyniesionych z okresu PRL – proces niszczenia i tłamszenia jakichkolwiek przejawów aktywności społecznej, dewaluacja stowarzyszeń społecznych jako niewiarygodnych i nieefektywnych, przekonanie, że obywatele są poddanymi wobec państwa, pracującymi na jego świetność niewątpliwie odcisnęły trwałe piętno w świadomości społecznej.
Na taki stan rzeczy ma również wpływ aktualna kondycja państwa polskiego: słabość sfery prywatnej, słabość rządów prawa i państwa, które nie potrafi wzbudzić w swoich obywatelach poczucia obywatelskiego, niska kultura polityczna rządzących oraz skuteczność nacisków określonych grup społecznych na państwo. Nie wolno też zapominać o tym, iż granice między sferą prywatną a państwową są w Polsce mało czytelne i sztuczne, a społeczeństwo przekonane jest o niesprawiedliwości społecznej.
Niestety transformacja ustrojowa z 1989 r., mimo daleko posuniętych zmian w zakresie gospodarki i polityki nie potrafiła dokonać przemiany w świadomości społecznej. Społeczeństwo polskie nie potrafi zagospodarować przestrzeni publicznej spontaniczną i zorganizowaną działalnością w realizacji celów grupowych. Wynika to z doświadczeń poprzedniego systemu (reżimu komunistycznego) oraz z obecnej sytuacji politycznej.
Refleksje o prawie, państwie i społeczeństwie, pod red. Anny Turskiej, Warszawa 2005
Autor: Marta Pikulińska
Zespół
e-prawnik.pl
Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne
Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?