Projekt o rekompensatach za przejęte przez Państwo nieruchomości oraz niektóre inne składniki mienia

Na stronach Ministerstwa Skarbu Państwa znajduje się projekt ustawy o rekompensatach za przejęte przez Państwo nieruchomości. Uzasadnieniem tego projektu jest - jak zostało podkreślone w uzasadnieniu projektu - konieczność dopełnienia prawodawstwa przywracającego demokratyczny ustrój RP po 1989 r. W naszej części Europy jedynie Polsce nie udało się jeszcze uregulować prawnie istoty, zakresu i sposobu naprawienia krzywd, wyrządzonych aktami nacjonalizacyjnymi, wydanymi na skutek zmian politycznych wynikających z zakończenia drugiej wojny światowej. Akty te, wydawane od 1944 aż do 1962 r. przewidywały przejęcie od dotychczasowych właścicieli ich nieruchomości gruntowych, budynkowych i lokalowych, w tym przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych wraz z ich częściami składowymi oraz innych składników mienia, na podstawie różnych tytułów prawnych lub bez tytułu prawnego, albo też z przekroczeniem ustawowych granic nacjonalizacji, nie przewidując w dodatku wymaganego konstytucyjnie słusznego odszkodowania, albo przewidując je w sposób uniemożliwiający wypłacenie tego odszkodowania (zależnie od regulacji prawnej w gotówce lub w papierach wartościowych).

Porady prawne

Jaki obecnie mamy stan prawny i sytuacjÄ™ faktycznÄ…?

Na gruncie obowiązującego prawa cywilnego i administracyjnego złożonych zostało ponad 55 tysięcy wniosków reprywatyzacyjnych od osób podważających legalność decyzji administracyjnych o przejęciu mienia, z żądaniami zwrotu mienia albo zapłacenia odszkodowania. Od wielu lat wydawane są orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne, przyznające rację roszczeniom windykacyjnym (zwłaszcza o zwrot nieruchomości) albo odszkodowawczym na ogromne sumy, wynikające z wyliczanej obecnie stuprocentowej wartości naprawianych szkód i takich żądań. Dalsze zatem utrzymywanie obecnego stanu stanowi zagrożenie dla finansów publicznych, wszelkie, coraz większe kwotowo i liczebnie odszkodowania są wypłacane przecież z budżetu Państwa. Taki stan stwarza poczucie braku ładu prawnego oraz stanu niepewności co do przestrzegania przez państwo podstawowych zasad Konstytucji RP z 1997 roku.

Na podstawie Kodeksu postępowania administracyjnego sprawy leżą w gestii zwłaszcza ministra właściwego do spraw gospodarki, ministra właściwego do spraw rolnictwa i rozwoju wsi, ministra właściwego do spraw środowiska, ministra właściwego do spraw infrastruktury oraz do wojewodów. Weryfikacja wielkości i wartości każdego roszczenia odbywa się indywidualnie w trybie administracyjnym lub sądowym, przy pomocy biegłych rzeczoznawców.

W przypadkach, w których roszczenia zainteresowanych nie znalazły wystarczającego uznania w organach polskich, z reguły przyjmujących uprawnioną ale jednak zawężającą interpretację przepisów, roszczenia te są kierowane do trybunałów międzynarodowych, których orzecznictwu Polska się poddała.

Przejęcie mienia miało różną podstawę prawną. Były to przepisy nacjonalizacyjne, których cechami wspólnymi było nabycie pierwotne mienia przejętego i obowiązek zapłacenia słusznego odszkodowania. Wśród wymienionych aktów prawnych znajdują się tak istotne przepisy, jak dotyczące nacjonalizacji przemysłu (ustawa z 1946 r.), reformy rolnej, nacjonalizacji niektórych lasów i nieruchomości ziemskich a także ustroju rolnego i osadnictwa na obszarze Ziem Odzyskanych i Gdańska (dekrety z 1944, 1945, 1946 i 1949 r.), wywłaszczenia majątków zajętych w okresie wojny na cele użyteczności publicznej (dekret z 1948 r.), przejęcia aptek (ustawa z 1951 r.) i taboru żeglugi śródlądowej (dekret z 1955 r.), jak również majątków opuszczonych i poniemieckich (dekret z 1946 r.).

W wielu przypadkach przejęcie nastąpiło bez żadnej podstawy prawnej albo z wadliwą podstawą prawną, co jest zwłaszcza rażące przez nagminne stosowanie w celu pozbawienia własności po 1944 r. dekretu Naczelnika Państwa z 1918 r. w przedmiocie przymusowego zarządu państwowego, wydanego z zupełnie innych przyczyn, niż będące powodem obecnych roszczeń.

Co proponuje projekt ustawy?

Ustawa zakłada odrębne uregulowanie ustawowe roszczeń za przejęte mienie na terenie miasta st. Warszawy oraz na terenach znajdujących się obecnie poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej w związku z drugą wojną światową. Bowiem zarówno przyczyny faktyczne i prawne oraz zwłaszcza skutki prawne dotyczące tzw. mienia warszawskiego są inne. Różnice są zbyt duże, aby tworzyć jeden spójny akt prawny. To samo dotyczy nie uregulowanych jeszcze w wystarczający sposób tzw. roszczeń zabużańskich, związanych z zupełnie odmiennymi przyczynami przejęcia mienia i nie przez Państwo Polskie, żeby mogła ich dotyczyć projektowana ustawa.

Istotną jest kwestia roszczeń reprywatyzacyjnych dawnych właścicieli o zwrot muzealiów i zabytków ruchomych znajdujących się obecnie w kolekcjach muzeów państwowych i samorządowych.

Dotyczy to również materiałów archiwalnych. Dlatego w trakcie uzgodnień międzyresortowych, z inicjatywy Ministra Kultury i w oparciu o podane przez niego informacje na temat skali takich roszczeń przygotowano stosowne propozycje legislacyjne zawarte w rozdziale 5 ustawy. Dla Państwa zachowanie dóbr kultury ma ogromne znaczenie, gdyż jest przecież źródłem trwania, tożsamości i rozwoju Narodu. Dlatego też w art. 6 Konstytucji są wprowadzone dwie istotne zasady działania Państwa w tym zakresie tzn. zasada upowszechniania dóbr kultury oraz zasada zapewnienia równego dostępu do tych dóbr.

Przepisy ogólne ustawy oraz szczególne zawarte w rozdziale 5 dotyczą osób wnioskujących o rekompensatę za przejęte przez Państwo rzeczy zabytkowe, będące dziedzictwem narodowym. Rekompensata będzie obejmować około 85 tys. rzeczy zabytkowych oraz 300 zespołów archiwalnych, których wartość rynkową, oszacowaną przez same muzea, określa się na kwotę około 500 mln zł.

Jakie szczegółowe cele ma osiągnąć projektowana ustawa?

Celem projektowanej ustawy jest możliwe do realizacji naprawienie krzywd wywołanych brakiem odszkodowania z tytułu przejęcia przez Państwo nieruchomości i niektórych innych składników mienia, zwłaszcza przedsiębiorstw, gospodarstw rolnych oraz aptek i taboru żeglugi śródlądowej oraz rzeczy zabytkowych.

Co szczegółowo postanawia projektodawca?

Ustawa określa zasady realizacji rekompensaty oraz określa treść prawa do rekompensaty polegającą na wypłacie świadczenia pieniężnego. Rekompensata, nie będąc ekwiwalentną do wartości znacjonalizowanego mienia stanowi wprawdzie odmienną konstrukcję prawną, niż odszkodowanie, ale zawiera w sobie rzeczywistą wartość majątkową, stosownie do konstytucyjnej zasady proporcjonalności. Dlatego przewiduje się proporcjonalną stawkę rekompensaty, której wysokość wynosi 15 % wartości przejętego mienia. Wysokość stawki wynika z relacji wielkości majątku, jaki może być przeznaczony przez Skarb Państwa do wielkości roszczeń o charakterze nacjonalizacyjnym, ale również nie zaspokojonych roszczeń dotyczących nieruchomości, roszczeń zabużańskich szacowanych na kwotę około 11 mld. zł oraz roszczeń osób represjonowanych za działalność niepodległościową.

Wysokość rekompensaty na poziomie 15% została ustalona wcześniej w ustawie zabużańskiej z dnia 12 grudnia 2003 roku, co było pierwszym dowodem wskazującym na konieczność zachowania odpowiedniej proporcji roszczeń do posiadanego przez Skarb Państwa majątku przeznaczonego na realizację rekompensat. Rekompensata ma prawną postać zadośćuczynienia należnego z tytułu wyrządzenia krzywd w wyniku pozbawienia własności na podstawie przepisów nacjonalizacyjnych. Istota rekompensaty nie została do tej pory ustawowo określona.

Rekompensata jest przyznawania na podstawie decyzji administracyjnej wojewody, jako organu I instancji, z możliwością odwołania się do ministra właściwego w sprawach Skarbu Państwa lub w odniesieniu do rzeczy zabytkowych - ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Na podstawie pozytywnej decyzji wojewody osoba uprawniona nabywa prawo do wypłaty rekompensaty. Prawo do rekompensaty jest niezbywalne. Prawo do rekompensaty jest uprawnieniem majątkowym o charakterze publicznoprawnym.

Ustawa co do zasady nie przewiduje prawa żądania zwrotu nieruchomości lub innych składników mienia (restytucja naturalna).

W ustawie zakłada się, że poza sprawami wszczętymi przed jej wejściem w życie będzie ona miała zastosowanie do wszelkich roszczeń wynikających z przejęcia mienia przez Państwo na podstawie wymienionych w art. 4 aktów prawnych, z ich naruszeniem lub bez podstawy prawnej (zasada działania ustawy nowej).

Do kogo będzie miała zastosowanie projektowana ustawa?

Projekt ustawy ogranicza krąg podmiotów mających prawo do rekompensaty do osób fizycznych i ich spadkobierców oraz do spółek handlowych, wymagając aby podmioty te (osoby fizyczne i spółki handlowe) były właścicielami mienia w dniu przejęcia. Podmioty te nazywa się łącznie osobami uprawnionymi.

Projekt za zbyt szerokie uznaje przyznawanie rekompensaty wszelkim osobom prawnym, których mienie zostało przejęte przez Państwo. Wyjątek o generalnym charakterze jest czyniony w stosunku do spółek handlowych. Ustawa przewiduje wyłączenie prawa do rekompensaty w stosunku do samych wspólników spółki handlowej oraz do ich następców prawnych, odsyłając w kwestii rozliczeń między spółką a wspólnikami z tytułu otrzymanej rekompensaty do odrębnych przepisów, co nawiązuje również do aktualnych rozwiązań kodeksu spółek handlowych.

W przypadku mienia będącego w chwili przejęcia współwłasnością przyjmuje się, że rekompensata będzie przysługiwać każdemu ze współwłaścicieli w części odpowiadającej jego udziałowi w całości przejętego mienia. Rozliczenia odbywają się w takim przypadku na podstawie ogólnych zasad prawa cywilnego. Podobnie się sprawa przedstawia w razie obejmowania przejętego mienia współwłasnością łączną.

Jakie podmioty są wyłączone spod działania projektowanej ustawy?

Oprócz wyłączenia wspólników, ponadto chodzi o osoby, którym przysługiwały w stosunku do państw obcych uprawnienia odszkodowawcze, wynikające z umów międzynarodowych zawartych po 1 stycznia 1944 roku między Państwem Polskim lub jego rządem a państwami obcymi lub ich rządami.

Ustawa nie dotyczy sytuacji prawnej osób narodowości niemieckiej, które zdecydowały się na opuszczenie Polski i wyjazd do Niemiec na podstawie porozumień pomiędzy ówczesną PRL i RFN, zwłaszcza zawartych w latach pomiędzy 1970, a 1975. Rekompensata nie dotyczy mienia pozostawionego w Polsce, w tym przejętego przez Państwo na skutek tych porozumień.

Projekt wyłącza także rekompensatę wobec osób fizycznych, które utraciły obywatelstwo polskie na podstawie dekretu z 1946 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób narodowości niemieckiej.

Za co rekompensata?

Prawo do rekompensaty dotyczy przede wszystkim nieruchomości, czyli gruntów, budynków i lokali, jeżeli stanowiły odrębny od gruntu przedmiot własności, jak również budynków i innych urządzeń trwale z gruntem związanych (np. budowli) oraz wszelkich nasadzeń i naniesień na gruncie (części składowe gruntu). Ustawa formułuje to w ten sposób, że co do zasady wymienia wszystkie nieruchomości wraz z ich częściami składowymi oraz niektóre inne składniki mienia, które szczegółowiej określa w następujących po sobie przepisach; łącznie zostało to nazwane mieniem przejętym.

Wymienione w tytule ustawy niektóre inne składniki mienia stanowią przejęte składniki przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa rolnego, a także apteki i tabor żeglugi śródlądowej.

Objęcie aptek rekompensatami jest wynikiem ich przejęcia na gruncie ustawy z 1951 r. (art. 4 pkt 1 lit. k), z zagwarantowaniem nigdy nie zrealizowanej rekompensaty (odszkodowania). Apteki stanowiły rodzaj przedsiębiorstwa o sprecyzowanym przedmiocie; dlatego ich przejęcie przez Państwo należy uwzględnić w prawie do rekompensaty. Podobne uzasadnienie dotyczy objęcia rekompensatami taboru żeglugi śródlądowej, przejętego przez Państwo na podstawie ustawy z 1955 r.

Rzeczy ruchome jako skÅ‚adniki zwiÄ…zane z nieruchomoÅ›ciÄ…, przedsiÄ™biorstwem, gospodarstwem rolnym, aptekÄ… i taborem żeglugi Å›ródlÄ…dowej sÄ… objÄ™te prawem do rekompensaty. Åšwiadomie wiÄ™c nie objÄ™to tym prawem innych rzeczy ruchomych. Ich natura sprawia, że nie sÄ… dokumentowane tak jak nieruchomoÅ›ci, a zatem wÄ…tpliwe jest po tylu latach dowodzenie ich posiadania, trudne lub niemożliwe jest oszacowanie ich wartoÅ›ci, a ograniczajÄ…c zakres przedmiotowy prawa do rekompensaty z podanych wczeÅ›niej przyczyn,  odniesienie tego ograniczenia do ogółu rzeczy ruchomych wydaje siÄ™ spoÅ‚ecznie możliwe do zaakceptowania. W odniesieniu do dóbr kultury rekompensatami objÄ™to rzeczy zabytkowe, tzn. zabytki ruchome oraz muzealia w rozumieniu dwóch ustaw: ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach oraz materiaÅ‚y archiwalne wchodzÄ…ce do narodowego zasobu archiwalnego w rozumieniu ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach.

Ze względu na trudności dowodowe i powszechne w regulacjach prawnych wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności za utracone rzeczy osobiste, a także środki pieniężne i rozmaite walory, ustawa wyłącza rekompensaty w odniesieniu do przedmiotów majątkowych służących wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb właściciela lub członków jego rodziny pozostających z nim we wspólności majątkowej (np. wyposażenie mieszkania, rzeczy osobiste, pamiątki), jak również środki pieniężne w gotówce, na rachunkach bankowych albo w jakiejkolwiek innej postaci, a także prawa z papierów wartościowych, prawa na dobrach niematerialnych oraz wszelkie wierzytelności, w tym przypadku nawet wtedy, gdy wiążą się (są
składnikiem) przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego, apteki lub taboru żeglugi śródlądowej.

Jak określana będzie wartość mienia i należnej rekompensaty?

Dla obliczenia wysokości rekompensaty, płynącej z tego prawa musi się określić wartości przejętego mienia. To z kolei wymaga jego wyceny, która winna się odnosić do określonej chwili i określonego poziomu cen. Zgodnie z utrwalonymi zasadami prawa cywilnego odnoszącymi się do odszkodowania, co powinno się tutaj wykorzystać ze względu na analogiczne sytuacje faktyczne i prawne, wprowadzono wymóg ustalenia wartości przejętego mienia według stanu faktycznego i prawnego z dnia przejęcia tego mienia przez Państwo.

Z kolei, zupełnie inne relacje cenowe w czasie przejęcia mienia i w czasie obliczania i przyznawania rekompensaty oraz zasada realnej wartości świadczenia rekompensacyjnego nakazują zastosować wycenę przejętego mienia według jego cen z dnia wydania decyzji o przyznaniu prawa do rekompensaty. Projekt postanawia, iż określenia wartości przejętego mienia należy dokonać w sposób najbardziej obiektywny. Winny go także ustalić osoby kompetentne.

Jak przebiegać będzie postępowanie o wypłatę rekompensaty?

Postępowanie w sprawie o rekompensatę opiera się co do zasady na przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego, od którego ustawa przewiduje pewne odstępstwa. Jest to postępowanie wszczynane na wniosek osoby uprawnionej, sporządzony na formularzu, z załączeniem wskazanych przez projekt dokumentów, złożony nie później niż w terminie 12 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Po upływie tego terminu uprawnienie do złożenia wniosku wygasa. Uprawnienie formalne do złożenia wniosku posiadają osoby którym przysługuje rekompensata.

Decyzja o przyznaniu prawa rekompensaty powinna być wydana przez wojewodę w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia wniosku. W decyzji o przyznaniu rekompensaty zawiera się w szczególności wskazanie osoby uprawnionej, rodzaj , oznaczenie i wartość przejętego mienia, wysokość rekompensaty, terminy wypłaty rekompensaty. Może być wydana również decyzja odmowna. Od decyzji wojewody służy odwołanie, organem odwoławczym jest minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.

Przyjęta jest zasada, że z dniem, w którym decyzja przyznaniu rekompensaty stała się ostateczna wygasają wszelkie roszczenia osoby uprawnionej wobec Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, osób fizycznych i prawnych, które nabyły przejęte przez Państwo mienie.

Rejestr osób którym przyznano rekompensatę został powierzony wojewodom.

Rekompensata wypłacana będzie w czterech równych ratach rocznych i ma podlegać waloryzacji. Waloryzację wypłacać się będzie jednocześnie z wypłatą raty rekompensaty.

Jakie inne zmiany wprowadzi projekt?

Przepisy ustawy wymuszają zmiany w 11 ustawach. Na szczególną uwagę zasługują przepisy podatkowe, w ustawie z dnia 26 lipca 1983 r.

o podatku od spadków i darowizn, projekt wprowadza przepis umożliwiający pobieranie podatku od spadkobierców osób uprawnionych z chwilą wypłaty poszczególnych rat rekompensaty, przepis ten pozwala na uniknięcie dublowania się podatków, ponieważ wypłaty rekompensat dla osób uprawnionych nie podlegają podatkowi dochodowemu od osób fizycznych. Wypłaty rekompensat dla osób prawnych również nie podlegają podatkowi dochodowemu od osób prawnych.

Co do zastosowania ustawy lub przepisów dotychczasowych w odniesieniu do złożonych już wniosków reprywatyzacyjnych - regułą jest wyłączne stosowanie ustawy nowej.

Co do zasady ustawa miałaby wejść w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia. Wyjątki odnoszą się di niektórych przepisów - niektóre zaczęłyby obowiązywać z dniem ogłoszenia ustawy, inne z dniem 1 stycznia 2006 r.

Źródło:

  • Projekt ustawy o prawie do rekompensaty za przejÄ™te przez paÅ„stwo nieruchomoÅ›ci, niektóre inne skÅ‚adniki mienia na stronach Ministerstwa Skarbu PaÅ„stwa


Zespół
e-prawnik.pl

Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne

Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?


Masz inne pytanie do prawnika?

 

Komentarze

    Nie dodano jeszcze żadnego komentarza. Bądź pierwszy!!

Potrzebujesz pomocy prawnej?

Zapytaj prawnika