Projektowane zmiany w kodeksie postępowania cywilnego oraz prawie upadłościowym i naprawczym

Czego dotyczyć mają znowelizowane regulacje?

Już od dość dawna pojawiają się głosy za częstszym stosowaniem rozwiązań sądownictwa polubownego. Projekt wychodzi im naprzeciw, bowiem reguluje nie tylko krajowe sądownictwo polubowne, lecz także międzynarodowe sądownictwo polubowne. Część z projektowanych przepisów dotyczyć będzie także postępowania prowadzonego przed sądem polubownym za granicą oraz takiego postępowania przed sądem polubownym, gdy miejsce postępowania nie zostało oznaczone. Założeniem jest, aby projektowane przepisy umożliwiały podmiotom zainteresowanym korzystanie z sądownictwa polubownego w jak najszerszym stopniu.

Projekt zamierza zmienić także układ ustawy kodeks postępowania cywilnego - przepisy dotyczące sądownictwa polubownego zamieszczone zostaną na końcu kodeksu w jego nowej części, oznaczonej jako część piąta.

Kiedy stosować będziemy postępowanie polubowne?

Zasadniczo stosować się je będzie do postępowań przed sądem polubownym prowadzonych na terytorium RP. Może się stawić, iż ustawa postanowi, że określone przepisy stosować się będzie także wtedy, gdy miejsce postępowania przed sądem polubownym znajdzie się poza granicami Polski lub nie jest oznaczone. Projekt ponadto przyjmuje, że o miejscu postępowania przed sądem polubownym decydować będą w pierwszej kolejności strony. Dopiero gdy strony tego nie określą decydować będzie sąd polubowny.

 Jakie sprawy będą rozstrzygane przez sądy polubowne?

Pod rozstrzygnięcie sądów polubownych będzie można poddać spory, które mogą być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. Wyraźnie jednak wyłączono możliwość poddania pod rozstrzygnięcie sądu polubownego sprawy o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwał organów osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje osobowość prawną.

Projekt wprowadza także ważną zasadę regulującą stosunek sądów państwowych do sądownictwa polubownego - sąd państwowy będzie mógł podejmować czynności w zakresie uregulowanym przepisami dotyczącymi sądownictwa polubownego, tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. W sprawach dotyczących sądownictwa polubownego sądy państwowe orzekać będą na posiedzeniu niejawnym, a na postanowienia sądu przysługiwać będą zażalenia.

Od czego zacząć, żeby sprawą zajął się sąd polubowny?

Oczywiście poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego następuje w drodze umowy stron, zwanej zapisem na sąd polubowny. Zapis na sąd polubowny zasadniczo winien być sporządzony na piśmie i powinien wskazywać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć.

Projekt przewiduje jeszcze inne sposoby dokonania zapisu na sąd polubowny. Zatem może być dokonany poprzez:
- wymianę między stronami pism lub oświadczeń złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść,
- powołanie się w umowie na dokument zawierający postanowienia o poddaniu sporu sądowi polubownemu,
- zapis w umowie spółki lub statucie spółdzielni albo stowarzyszenia, zapis taki wiązać będzie spółkę i jej wspólników albo spółdzielnię czy stowarzyszenie i ich członków,
- zapis w umowie o przewóz ładunku drogą morską - zapis ten będzie wiązał każdego, kto swoje prawa wywodzi z konosamentem, jeżeli konosament zawierać będzie odwołanie do zapisu.

Zapis na sąd polubowny w sprawach pracowniczych został uregulowany w projekcie osobno. W celu ochrony praw pracownika przyjęto, iż zapis ten będzie mógł być sporządzony tylko po powstaniu sporu i wymagać będzie formy pisemnej.

Projekt wskazuje także sytuacje, w których zapis na sąd polubowny staje się nieważny. Jest tak wtedy, gdy zapis narusza zasadę równości stron. Konsekwencją zapisu na sąd polubowny będzie niedopuszczalność rozpoznania sprawy przez sąd państwowy. Pozew czy wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego w tych sprawach, podlegać będzie odrzuceniu. W sprawach tych jednak dopuszczalne będzie zabezpieczenie roszczeń przez sąd państwowy. Projekt reguluje też dokonanie zapisu na sąd polubowny przez pełnomocnika. Przyjęto przy tym zasadę, iż pełnomocnictwo udzielone przez przedsiębiorcę do dokonania czynności prawnej upoważnia do dokonania zapisu na sąd polubowny w sprawach wynikających z tej czynności, jeżeli pełnomocnictwo nie stanowi inaczej. Przewidziano także możliwość utraty mocy zapisu na sąd polubowny - z powodu odmowy pełnienia funkcji arbitra lub arbitra przewodniczącego, lub niemożności pełnienia tej funkcji albo z powodu nieprzyjęcia sprawy do rozpoznania przez stały sąd polubowny wskazany przez strony.

Jaki jest skład sądu polubownego?

Projekt przewiduje, że zarówno liczba sędziów sądu polubownego jak i osobowy skład sądu polubownego określać będą strony. W braku w tym względzie uzgodnienia stron, jako zasadę przyjmuje się, że sąd polubowny orzekać będzie w składzie trzech sędziów sądu polubownego zwanych arbitrami. Żadna ze stron nie może mieć przewagi, to jest więcej uprawnień niż druga strona, w powoływaniu składu sądu polubownego (postanowienia umowne, które naruszają tę zasadę są z mocy prawa bezskuteczne).

Kto może być arbitrem?

Projekt określa, iż arbitrem może być każda osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych bez względu na posiadane obywatelstwo. Strony mogą wskazać tryb powołania sądu polubownego. W razie braku uzgodnienia stron co do powołania arbitrów albo nie zachowania przez którąś ze stron trybu ich powołania arbitra powołuje sąd.

Arbitrem powinna być osoba niezależna i bezstronna. W razie gdy ujawnią się okoliczności, które wzbudzą wątpliwości co do bezstronności lub niezależności arbitra, istnieje podstawa do jego wyłączenia. Zasadą jest, że strony określają podstawy i tryb wyłączenia arbitra. W razie braku takiej regulacji albo też, gdy arbiter nie został wyłączony w trybie ustalonym przez strony, o wyłączeniu arbitra orzeka sąd.

Projekt przyznaje arbitrom prawo do ustąpienia w każdym czasie oraz reguluje prawo arbitrów do wynagrodzenia za ich czynności oraz zwrot poniesionych wydatków. Przyjmuje się, że za koszty te solidarnie odpowiadają strony. Wysokość tych należności winna być ustalona w porozumieniu ze stronami. Jeżeli do takiego porozumienia nie dojdzie, wysokość tę ustala sąd. Sąd polubowny sam może orzekać o swojej właściwości. Może też orzekać o ważności zapisu na sąd polubowny albo jego bezskuteczności. Nie pozbawia to jednak stron możliwości podnoszenia takiego zarzutu przed sądem państwowym. Sąd polubowny będzie miał prawo orzekać o stosowaniu środka zabezpieczającego.

Jak będzie przebiegać postępowanie przed sądem polubownym?

Projekt zgodnie z istotą sądownictwa polubownego przyjmuje, że zasady i sposób postępowania przed sądem polubownym mogą określać same strony, a w razie braku takiego określenia może określić to sąd polubowny przy czym ani strony, ani sąd polubowny nie jest związany przepisami o postępowaniu zawartymi w k.p.c. W szczególności strony mogą określić miejsce posiedzeń sądu polubownego i narady arbitrów, język postępowania, a także czy sprawa winna być rozpoznana na rozprawie. Strony mogą także określić, że postępowanie przed sądem polubownym będzie wieloinstancyjne.

Postępowanie przed sądem polubownym musi zapewnić równe traktowanie stron i każda ze stron musi mieć prawo do wysłuchania i przedstawienia swoich twierdzeń i dowodów na ich poparcie. Z uwagi na prawne skutki wszczęcia postępowania przed sądem polubownym uregulowano, kiedy następuje wszczęcie postępowania przed sądem polubownym. Przyjęto, że zasadniczo określą to strony. W razie braku takiego uzgodnienia postępowanie rozpoczyna się wtedy, gdy pozwanemu doręczono wezwanie na arbitraż. Projekt przewiduje, że sąd polubowny będzie mógł samodzielnie przeprowadzać dowody i swobodnie je oceniać. Nie może jednak stosować środków przymusu. Może też zwrócić się o przeprowadzenie dowodu przez sąd państwowy.

W jaki sposób postępowaniem przed sądem polubownym się kończy?

Postępowanie to kończy się wydaniem wyroku albo wydaniem postanowienia o umorzeniu postępowania.

Postępowanie może też zakończyć się ugodą zawartą przed tym sądem. Jeżeli strony zawarły ugodę,  mogą żądać, aby ugoda ta przybrała formę wyroku. Jeżeli sąd polubowny wydaje wyrok, wówczas powinien rozstrzygnąć spór według prawa właściwego dla danego stosunku. Ponadto, gdy strony go upoważniły, sąd polubowny może orzec według zasad słuszności. W każdym jednak przypadku sąd polubowny powinien brać pod uwagę postanowienia umowy i ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego.

Wyrok sądu polubownego powinien być sporządzony na piśmie i wskazywać zapis na podstawie którego był wydany, wymieniać arbitrów i strony, a ponadto określać miejsce jego wydania oraz datę wydania. Wyrok należy doręczyć obu stronom. Sąd polubowny wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, gdy powód cofnie pozew albo gdy sąd polubowny stwierdzi, że dalsze prowadzenie postępowania stało się zbędne lub niemożliwe. Projekt przewiduje ponadto, że można żądać sprostowania i uzupełnienia wyroku sądu polubownego. Dokonuje tego sąd polubowny. Po zakończeniu postępowania sąd polubowny obowiązany jest złożyć akta sprawy w sądzie właściwym do rozpatrzenia sprawy gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny. Stałe sądy polubowne mogą tworzyć własne archiwa.

W jaki sposób wyrok sądu polubownego będzie wykonany?

Projekt przewiduje, że wyrok sądu polubownego wydany w Polsce może zostać uchylony wyłącznie w drodze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Jednocześnie projekt przewiduje podstawy do wniesienia takiej skargi. Są one następujące:
- zapis jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego,
- strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możliwości obrony swoich praw przed sądem polubownym,
- wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach poddanych zapisowi na sąd polubowny daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach niepoddanych lub wykraczających poza zakres spraw poddanych rozstrzygnięciu, wyrok może być uchylony jedynie w zakresie spraw nieobjętych zapisem lub wykraczających poza ten zapis,
- nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub zasad i sposobu postępowania przed tym sądem wynikających z ustawy lub ustalonych przez strony,
- wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony.

Ponadto podstawy do uchylenia wyroku sądu polubownego zachodzą także gdy:
- według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty w drodze postępowania przed sądem polubownym,
- wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku RP.

Projekt przewiduje, że skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego powinna odpowiadać wymaganiom formalnym pozwu, a postępowanie ze skargi toczyć się będzie zasadniczo według przepisów o procesie. Projekt ustanawia ponadto termin do wniesienia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Zasadniczo wynosi on 3 miesiące od doręczenia wyroku sądu polubownego, a gdy strona wniosła o sprostowanie i uzupełnienie wyroku - od dnia wydania orzeczenia w tej sprawie. Jeżeli jednak skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego oparto na tej okoliczności, że wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony, termin do wniesienia skargi liczy się od dnia, w którym strona dowiedziała się o tej podstawie skargi. Nie można jednak wnieść skargi po upływie pięciu lat, od dnia doręczenia stronie wyroku sądu polubownego.

Sąd do którego wniesiono skargę może również na wniosek jednaj ze stron zawiesić postępowanie na czas określony aby umożliwić sądowi polubownemu ponowne podjęcie postępowania w celu usunięcia podstaw do uchylenia wyroku sądu polubownego. Wniesienie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego nie wstrzymuje wykonania wyroku sądu polubownego. Sąd może jednak wstrzymać jego wykonalność. Na postanowienie sądu służy zażalenie.

Projekt przyjmuje, że wyrok sądu polubownego i ugoda przed nim zawarta, po ich uznaniu albo stwierdzeniu ich wykonalności przez sąd, mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu i ugodą zawartą przed sądem. Przyjmuje się przy tym, iż uznanie dotyczyć będzie wyroków sądu polubownego oraz ugód przed nim zawartych, nie podlegających wykonaniu w drodze egzekucji. W związku z tym uregulowano postępowanie w przedmiocie ich uznania. Przewiduje się, że sąd orzekać o tym będzie na posiedzeniu niejawnym. Przy stwierdzeniu zaś wykonalności wyroków sądu polubownego i ugód przed nim zawartych nadających się do wykonania w drodze egzekucji sąd będzie stosować przepisy o postępowaniu o nadanie klauzuli. Obydwa postępowania będą wszczynane na wniosek.

Projekt przyjmuje, iż zasadą będzie uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego i ugody przed mim zawartej. Wyjątkowo tylko sąd będzie mógł odmówić uznania i stwierdzenia wykonalności, gdy:
- według przepisów ustawy spór nie może być rozstrzygnięty w drodze postępowania przed sądem polubownym, albo;
- uznanie lub wykonanie wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP.

Od powyższej zasady wprowadzono wyjątek w sprawach dotyczących uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroków sądów polubownych wydanych za granicą. Oprócz wymienionych wyżej podstaw odmowy, projekt przewiduje że odmowa uznania lub wykonania może nadto nastąpić, gdy strona wykaże, że :
- zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego,
- strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możliwości obrony swoich praw przed sądem polubownym,
- wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza jego zakres. Jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza jego zakres, wyrok może być uchylony jedynie w sprawach nieobjętych zapisem lub wykraczających poza jego zakres,
- skład sądu polubownego lub postępowanie przed tym sądem nie były zgodne z umową stron lub - w braku w tym względzie umowy - nie były zgodne z prawem państwa, w którym przeprowadzono postępowanie przed sądem polubownym,
- wyrok sądu polubownego nie stał się jeszcze dla stron wiążący lub został uchylony albo jego wykonanie zostało wstrzymane przez sąd państwa, w którym lub według prawa którego, wyrok ten został wydany.

Co nowego proponuje projekt w Prawie upadłościowym i naprawczym?

Do tej pory dokonany przez upadłego zapis na sąd polubowny traci moc z dniem ogłoszenia upadłości. Projekt przewiduje zmianę w tym zakresie, gdyż proponuje, by zapis na sąd polubowny był jedynie bezskuteczny wobec masy upadłości i to tylko wtedy gdy dotyczy masy upadłości. Takie rozwiązanie powoduje, iż upadły będzie mógł prowadzić postępowanie przed sądem polubownym w sprawach niedotyczących masy upadłości.

Wyrok zapadły w tej sprawie nie będzie wiązał masy upadłości, ale będzie wiązał upadłego w razie umorzenia postępowania upadłościowego. Nowe rozwiązanie przewiduje też i taką możliwość, iż będzie można prowadzić postępowanie przed sądem polubownym na podstawie zapisu dokonanego przez upadłego w sprawach dotyczących masy upadłości, jeżeli zgodę na to wyrazi rada wierzycieli (w przypadku pozostawienia upadłemu zarządu własnego - nadzorca sądowy). Druga strona zapisu będzie mogła żądać oświadczenia syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy, czy będą prowadzili postępowanie przed sądem polubownym. Brak odpowiedzi w terminie jednego miesiąca spowoduje wygaśnięcie zapisu. Pozwoli to na usunięcie niepewności co do możliwości prowadzenia sporu przed sądem polubownym w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny dokonanym przez upadłego.

Źródło:

- Projekt zamieszczony na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości