Zakaz zastępowania umowy o pracę umową cywilnoprawną

Jak kodeks pracy charakteryzuje stosunek pracy?

W art. 22 Kodeksu pracy w § 1 stwierdzono, że przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Do wymienionego artykułu 22 dodany jest także § 1[2], który stanowi, że nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych w cytowanym wcześniej § 1. Oznacza to, że pracodawca nie może zatrudnić pracownika na podstawie umowy cywilnoprawnej (zlecenia, umową o dzieło), jeżeli treść takiej umowy będzie zbieżna z warunkami wykonywania pracy określonymi w kodeksie pracy. Ustawodawca poprzez wprowadzenie tego przepisu podkreślił jedynie wagę już istniejącego przepisu art. 22 § 1[1], który stanowi, że zatrudnienie w warunkach określonych jako nawiązanie stosunku pracy jest zatrudnieniem na podstawie tegoż właśnie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.

Niezależnie od tego, jak będzie się więc nazywać umowa, to nie nazwa (umowa o dzieło, umowa zlecenia, umowa o pracę) decyduje o rodzaju stosunku prawnego lecz jego treść. Warto więc zwrócić uwagę, czy zwierając umowę cywilnoprawną (dzieło, zlecenie) nie nawiązujemy rzeczywiście stosunku pracy, który wiąże się z szerszymi zobowiązaniami pracodawcy wobec zatrudnionego i urzędów.

Oczywiście zatrudnienie i wykonywanie pracy nie musi mieć charakteru pracowniczego. Praca może więc być wykonywana także na podstawie umowy cywilnoprawnej - ważne aby nie dopuszczać do zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi. Zatrudnienie na umowę o pracę wiąże się bowiem z obowiązkiem ubezpieczenia pracownika. Inaczej uregulowana jest także odpowiedzialność za wykonaną pracę (usługę, dzieło), odmienne regulacje obowiązują także w przypadku odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu pracy. W przypadku umowy pracowniczej odpowiedzialność wobec osoby trzeciej spoczywa głównie na pracodawcy (pracownik odpowiada względem pracodawcy).

Jakie kaluzule w umowie wskazują na jej cywilnoprawny charakter?

Istnieją pewne zapisy, które determinują cywilnoprawny charakter umowy. Jeśli w umowie znajdzie się zapis o tym, że usługa może zostać wykonana zastępczo przez inną osobą, czy też podkreślone zostanie, że usługa wykonywana jest samodzielnie, bez nadzoru (nie będzie wykonywana w określonych godzinach, w określonym miejscu itp.) - wówczas można domniemywać, że mamy do czynienia z umową o świadczenie usług a nie umową o pracę.

Oczywiście pewne zapisy charakterystyczne dla umowy o pracę będą mogły stanowić treść umowy cywilnoprawnej - podporządkowanie czy wymóg osobistego świadczenia, w przypadku umowy o dzieło czy zlecenia. W takiej sytuacji uznanie danej umowy za umowę o pracę/umowę cywilnoprawną będzie ropatrywane z punktu widzenia innych cech charakteryzujących poszczególne umowy.

• W wyroku SN z 18 czerwca 1998 r. (I PKN 191/98), stwierdzono, że jeśli umowa wykazuje wspólne cechy dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego z jednakowym ich nasileniem, o jej typie (rodzaju) decyduje zgodny zamiar stron i cel umowy, który może być wyrażony także w nazwie umowy. Przy kwalifikacji prawnej umowy należy uwzględniać okoliczności istniejące w chwili jej zawierania.

Z orzecznictwa sądowego

Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w sprawach budzących wątpliwości, jak rozróżnić umowę o pracę od umowy cywilnoprawnej. Poniżej, najważniejsze orzeczenia SN w poruszanej materii.

• Według wyroku SN z 2 grudnia 1975 r. ( I PRN 42/75), zakwalifikowaniu umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę nie stoją na przeszkodzie ani nazwa umowy określająca ją jako umowę cywilnoprawną, ani też postanowienia umowy, wskazujące na charakter stosunku cywilnoprawnego. O takim zakwalifikowaniu decyduje jedynie sposób wykonywania umowy, a w szczególności realizowanie przez strony - nawet wbrew postanowieniom zawartej umowy - tych cech, które charakteryzują umowę o pracę i odróżniają tę umowę od innych umów o świadczenie usług. Niezbędnym warunkiem do zakwalifikowania umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę jest ustalenie, że cechy istotne dla umowy o pracę mają charakter przeważający. Do tych cech należy przede wszystkim podporządkowanie pracownika, wymóg osobistego świadczenia pracy oraz obciążanie podmiotu zatrudniającego ryzykiem prowadzenia zakładu pracy. 
• Zgodnie z wyrokiem SN z 2 września 1998 r., (I PKN 293/98), jeżeli w stosunku prawnym nie przeważają cechy stosunku pracy, to o jego charakterze przesądza nazwa i sposób realizacji zobowiązania.
• W wyroku z dnia 16 grudnia 1998 r., (II UKN 392/98), Sąd Najwyższy wskazał, że zatrudnianie na podstawie umów o dzieło pracowników poza podstawowym czasem pracy przy pracach tego samego rodzaju, co objęte stosunkami pracy, stanowi obejście przepisów dotyczących podlegania systemowi pracowniczych ubezpieczeń społecznych.
• Wyrok z dnia 7 września 1999 r. ( I PKN 277/99): podporządkowanie pracownika (art. 22 § 1 k.p.) może polegać na określeniu przez pracodawcę czasu pracy i wyznaczeniu zadań, natomiast co do sposobu ich realizacji pracownik ma pewien zakres swobody, zwłaszcza gdy wykonuje zawód twórczy.
• W wyroku SN z 15 października 1999 r. (I PKN 307/99) SN stwierdził, że przy ocenie charakteru stosunku prawnego łączącego strony (umowa o pracę, umowa zlecenia) należy uwzględniać specyfikę funkcjonowania podmiotu zatrudniającego. Umowa zlecenia z reguły określa rodzaj wykonywanych czynności i w zasadzie nie może polegać na pozostawaniu w dyspozycji zlecającego i wykonywaniu stosownie do jego potrzeb czynności zlecanych na bieżąco. 
• Według orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia  5 grudnia 2000 r. (I PKN 133/00), określenie godzinowej stawki wynagrodzenia nie przesądza o tym, że strony łączyła umowa o pracę.
• Z wyroku z 14 lutego 2002 r. (I PKN 876/00) wynika, że w razie wykonywania na rzecz pracodawcy kilku rodzajów pracy podporządkowanej należy domniemywać, że strony łączy jeden stosunek pracy.
• W orzeczeniu z 23 lutego 2005 r. (III UK 200/04) Sąd Najwyższy wskazał, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest uprawniony do zbadania ważności umowy o pracę w celu stwierdzenia objęcia ubezpieczeniem społecznym pracowników.
• Z orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia  25 listopada 2005 r. (I UK 68/05) wynika, że wykonywanie takich samych czynności może występować w ramach umowy o pracę i umowy cywilnoprawnej. Cechą umowy o pracę nie jest pozostawanie w dyspozycji pracodawcy, bo to może występować też w umowach cywilnoprawnych, lecz wykonywanie pracy pod kierownictwem pracodawcy (pracy podporządkowanej). Ta cecha ma charakter konstrukcyjny dla istnienia stosunku pracy.
• W postanowieniu z 11 października 2007 r. (III UK 70/07), SN wskazał, że rodzaj i zakres podporządkowania pracownika w stosunku pracy może być różny w zależności od pełnionej funkcji (stanowiska). W przypadku osób zatrudnionych na stanowiskach kierowniczych i zarządczych pracodawca ma prawo oczekiwać ich aktywności w zakresie sposobu pełnienia pracy, co jednak nie zmienia tego, że pracują one w warunkach podporządkowania w rozumieniu art. 22 k.p., gdyż są związane regułami organizacji i funkcjonowania zakładu pracy. 
• Z orzeczenia SN z 10 marca 2010 r., (II UK 363/09) wynika, że zawodowy kontrakt na profesjonalne uprawianie piłki nożnej jest nienazwaną umową o świadczenie konkretnych usług, do której stosuje się przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.) - kwestia ta nadal jednak jest sporna w doktrynie.

Podstawa prawna:

• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. 1998 r. Nr 21, poz. 94).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.