Odwołanie darowizny wobec jednego z małżonków - opinia prawna

Opinia prawna

Niniejsza opinia prawna została sporządzona w oparciu o ustawę z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Zgodnie z art. 898 kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Na wstępie należy wskazać, iż rażącą niewdzięcznością może być naruszenie przez małżonka obowiązku wierności. Jest to jednakże rażąca niewdzięczność w stosunku do małżonka i może ona uzasadniać odwołanie darowizny dokonanej przez tego małżonka na rzecz współmałżonka, który dopuścił się aktu niewierności, natomiast nie musi uzasadniać odwołania darowizny dokonanej przez rodziców tego małżonka (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2003 r., V CKN 1829/2000).

Kwestia możliwości odwołania darowizny wobec jednego tylko z małżonków jest przedmiotem sporów wśród prawników. Kierując się jednak na potrzeby niniejszej opinii orzecznictwem wskazać można uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1969 r., III CZP 133/68, zgodnie z którą okoliczność, że darowizna została dokonana na rzecz obojga małżonków i że przedmiot darowizny wszedł do ich majątku wspólnego, nie stoi na przeszkodzie odwołaniu darowizny w stosunku do jednego tylko małżonka. W wypadku takim uważa się, że z chwilą skutecznego odwołania darowizny rzecz darowana przestała wchodzić do majątku wspólnego, a udział w niej małżonka, w stosunku do którego darowizna nie została odwołana, staje się jego majątkiem odrębnym (odmiennie A. Szpunar, Nowe Prawo 1970/7-8 str. 1180, S. Rejman, Nowe Prawo 1971/6 str. 974).

Taki też pogląd wyrażony został w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1979 r., III CZP 15/79, zgodnie z którą:

1. W wypadku przeniesienia własności na podstawie umowy darowizny zawartej przez darczyńcę z jednym z małżonków z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wchodzi do majątku objętego wspólnością ustawową (art. 33 pkt 2 kro), do wywołania takiego skutku przyjęcie darowizny przez drugiego z małżonków nie jest potrzebne.

2. W sytuacji, gdy przedmiot darowizny wszedł do majątku objętego wspólnością ustawową, odwołanie jej z powodu niewdzięczności (art. 898 § 1 kc) może być dokonane w stosunku do jednego z małżonków, także w stosunku do tego, który nie brał udziału w zawarciu umowy darowizny.

3. W razie odwołania darowizny w stosunku do jednego z małżonków rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych, a darczyńca może żądać przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowiznę odwołał, gdyby zaś nie było to możliwe - zwrotu wartości tego udziału (art. 405 kc).

Na podstawie powyższego można więc stwierdzić, iż Pani matka może odwołać darowiznę tylko wobec Pani męża. Odwołanie darowizny nie spowoduje jednak, że własność udziału w mieszkaniu przejdzie z powrotem na darczyńcę.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny powoduje bowiem jedynie powstanie obowiązku po stronie obowiązanego do przeniesienia własności; odwołanie nie ma skutku rozporządzającego. W tym celu konieczne jest spisanie stosownego aktu notarialnego, na mocy którego Pani matka stanie się właścicielem udziału w nieruchomości i obie Pani będzie współwłaścicielkami mieszkania. Ponadto jednocześnie Pani matka może darować Pani ten udział i stanie się Pani jedyną właścicielką lokalu.

W przedstawionej sprawię sytuację komplikuje fakt, iż jeden z darczyńców, tj. Pani ojciec, już nie żyje. Pojawia się więc pytanie czy matka może odwołać darowiznę, czy odwołanie będzie dotyczyło faktycznie udziału, w sposób określony powyżej.

Otóż zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 1988 r., III CZP 67/88, darowizna przedmiotu majątkowego objętego wspólnością ustawową dokonana przez obojga małżonków może być w razie rażącej niewdzięczności obdarowanego w stosunku do jednego z darczyńców skutecznie przez niego odwołana bez zgody drugiego z darczyńców także wówczas, gdy darczyńcy nadal pozostają we wspólności ustawowej. Darczyńcy odwołującemu darowiznę w tych okolicznościach przysługuje prawo do wystąpienia z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny w odpowiedniej części.

Powyższe orzeczenie dotyczy sytuacji, w której darczyńca jeszcze by żył, lecz nie chciał odwołać darowizny lub, gdyby wobec niego obdarowany zięć nie dopuścił się rażącej niewdzięczności.

Natomiast jak stwierdził Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 29 września 1969 r., I CR 458/69:

1. Jeżeli małżonkowie dokonali darowizny nieruchomości objętej ich wspólnością ustawową, to w razie śmierci jednego z nich późniejsze odwołanie tej darowizny przez pozostałego przy życiu małżonka dotyczyć może tylko jego udziału w darowanej nieruchomości.

2. Po odwołaniu darowizny gospodarstwa rolnego bądź udziału w nim przez spadkodawcę, spadkobierca nie dziedziczący gospodarstwa rolnego nie ma legitymacji do żądania, żeby osoba obdarowana przeniosła na niego własność tego gospodarstwa bądź udziału w nim.

Jak wynika z powyższego, Pani matka może więc odwołać darowiznę tylko w części jej przypadającej w ramach majątku wspólnego (czyli tylko "w połowie"). W rezultacie więc może odwołać darowiznę tylko w wysokości ¼ udziału w nieruchomości (bo odwołuje "połowę połowy", czyli ćwiartkę). Przyjmując takie rozwiązanie, Pani stanie się współwłaścicielką ½ mieszkania, a Pani matka i Pani mąż współwłaścicielami w ¼.   Jeśli Pani mąż dobrowolnie nie zwróci przedmiotu darowizny, czyli nie przeniesie aktem notarialnym udziału na Pani matkę, będzie ona musiała skierować do sądu pozew. W pozwie tym należy sformułować żądanie zobowiązania obdarowanego do złożenia oświadczenia woli przenoszącego własność.