Stosowanie prawa Unii Europejskiej w Polsce

Ogłoszenie aktów prawa Wspólnoty Europejskiej w języku polskim ma miejsce w specjalnym wydaniu Dziennika Urzędowego Wspólnot Europejskich. 

Prawo wspólnotowe obowiązuje bądź bezpośrednio, bądź wymaga wdrożenia do krajowego porządku prawnego. 

Jakie prawo obowiązuje we Wspólnotach Europejskich?

Na porządek prawny Wspólnoty Europejskiej składa się przede wszytkim prawo pierwotne oraz prawo wtórne.

Podstawową zasadą prawa wspólnotowego, ustaloną w orzecznictwie ETS, jest zasada nadrzędności, która przewiduje, że prawo pierwotne oraz akty wydane na jego podstawie będą stosowane przed prawem krajowym. 

Do aktów prawa pierwotnego zalicza się przede wszystkim traktaty wraz z towarzyszącymi im załącznikami i protokołami. Obecnie do obowiązujących traktatów należą m.in. Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, Traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej oraz Traktat o Unii Europejskiej. Ponadto do prawa pierwotnego zalicza się wszelkie kolejne traktaty nowelizujące oraz traktaty o przystąpieniu nowych państw. Prawo pierwotne uzupełniane jest ogólnymi zasadami prawa wspólnotowego, wynikającymi z orzecznicztwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS), który został powołany w celu kontrolowania przestrzegania oraz dokonywania wykładni prawa wspólnotowego. Te ogólne zasady prawa wspólnotowego ETS wywodzi z ducha traktatów i konstytucyjnych tradycji państw członkowskich.

Zgodnie z art. 249 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej do aktów wspólnotowego prawa wtórnego należy zaliczyć rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. 

Rozporządzenie jest aktem wiążącym w całości i jest bezpośrednio stosowane w każdym państwie członkowskim. Oznacza to, że akty te stają się częścią krajowych systemów prawnych bez potrzeby dokonywania jakichkolwiek czynności transpozycyjnych i wywierają skutki bezpośrednie w stosunku do jednostek. Rozporządzenia mają taką samą moc obowiązującą we wszystkich państwach członkowskich i są zintegrowane z systemami prawnymi państw członkowskich. Ich obowiązywanie zależy jedynie od ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. 

Dyrektywy skierowane są do państw członkowskich, określają cel, który powinien zostać osiągnięty w wyznaczonym terminie. Wybór metody i sposobu realizacji celu leży w gestii państw członkowskich. Warunkiem związania podmiotów przepisami dyrektywy jest wdrożenie przepisów dyrektywy do krajowego porządku prawnego. 

Dyrektywom często towarzyszą załączniki, w których zawarte są szczegóły techniczne, tabele i zestawienia. 

Ponadto Europejski Trybunał Sprawiedliwości przyznał niektórym przepisom dyrektyw w niektórych przypadkach cechę bezpośredniej skuteczności. Oznacza to, że jeżeli przepisy dyrektywy nie zostały wdrożone do krajowego porządku prawnego, to w relacji podmiot-państwo można się na nie powołać wtedy, gdy są precyzyjne, bezwarunkowe oraz nastąpił upływ terminu transpozycji (implementacji) dyrektywy do prawa krajowego. 

Wśród innych aktów prawa Unii Europejskiej wymienić należy decyzje, które wiążą tylko swoich adresatów (przede wszystkim państwa członkowskie UE), oraz zalecenia i opinie, które nie mają mocy wiążącej.

Akty podejmowane w II i III filarze Unii Europejskiej

Ponadto częścią quasi-prawa Unii Europejskiej są akty z zakresu:

• wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (wspólne strategie, wspólne działania oraz wspólne stanowiska) - czyli w ramach II filaru UE 

• oraz współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych (konwencje, wspólne stanowiska, decyzje ramowe oraz decyzje) - czyli w ramach III filaru UE. 

Akty te są wynikiem uzgodnień międzyrządowych między państwami członkowskimi UE i wiążą tylko te państwa na zasadach prawa międzynarodowego publicznego. 

W przeciwieństwie do specyficznego porządku prawnego złożonego m.in. z ww. aktów prawa wspólnotowego (traktaty, rozporządzenia itd.), nie wywołują one skutków w wewnętrznych porządkach prawnych państw członkowskich (np. w stosunku do obywateli).

Prawo wspólnotowe a polska Konstytucja

W wyroku z dnia 11 maja 2005 r. polski Trybunał Konstytucyjny orzekł (sygn. K 18/04), że traktat akcesyjny nie narusza wskazanych przez wnioskodawców w tej sprawie przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W uzasadnieniu towarzyszącemu ustnemu ogłoszeniu wyroku wyjaśniono wiele istotnych kwestii dotyczących charakteru związania Rzeczypospolitej Polskiej prawem Unii Europejskiej oraz relacji między tym prawem a polską Konstytucją.

Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie konstytucyjności traktatu akcesyjnego i niektórych postanowień traktatów założycielskich zostało zainicjowane przez trzy grupy posłów na Sejm. Zarzucając niezgodność przystąpienia Polski do Unii Europejskiej oraz kwestionowanych postanowień traktatowych z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, wnioskodawcy powoływali się liczne zasady i normy konstytucyjne, w tym na zasadę suwerenności Narodu (art. 4 ust. 1 Konstytucji) oraz nadrzędności Konstytucji RP w polskim porządku prawnym (art. 8 ust. 1 Konstytucji). Wskazywali także na konstytucyjne granice przekazania "organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach" (art. 90 ust. 1), które, ich zdaniem, zostały przekroczone.

Uzasadniając orzeczenie o zgodności zakwestionowanych regulacji traktatowych z Konstytucją, Trybunał podkreślił w szczególności, że uznaniu Konstytucji za "najwyższe prawo Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 8 ust. 1) towarzyszy respektowanie przez polskiego ustrojodawcę właściwie ukształtowanych i istniejących na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej unormowań prawa międzynarodowego (art. 9 Konstytucji).

W myśl art. 91 ust. 1 Konstytucji ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, jest elementem składowym systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

Przewidziane w art. 90 ust. 1 Konstytucji umowy międzynarodowe o przekazaniu kompetencji organów władzy państwowej "w niektórych sprawach" organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu stanowią jedną z kategorii umów międzynarodowych podlegających ratyfikacji. Ratyfikacja takiej umowy dokonywana jest jednak w trybie o wyraźnie zaostrzonych wymaganiach w porównaniu z procedurą ratyfikacji innych umów (art. 90 ust. 2-4 Konstytucji). Zabezpieczenia te dotyczą wszystkich przypadków przekazywania kompetencji organom Wspólnot Europejskich lub Unii Europejskiej.

W ramach art. 90 Konstytucji przedmiotem przekazania mogą być kompetencje należące do różnych segmentów władzy państwowej - ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. W żadnym z tych obszarów nie może jednak dojść do transferu kompetencji podważającego sens istnienia i funkcjonowania organów państwowych, tworzącego sytuację, w której suwerenem stawałaby się organizacja międzynarodowa. Przekazanie kompetencji w trybie art. 90 Konstytucji nie może pozbawiać państwa zdolności do suwerennego działania, oznaczałoby to bowiem naruszenie zasad wyrażonych w art. 4 ("Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej należy do Narodu") i art. 5 ("Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości"). Konstytucja uniemożliwia zatem przekazywanie kompetencji w zakresie powodującym utratę statusu państwa suwerennego przez Rzeczypospolitą.

Wspólnoty Europejskie i Unia Europejska funkcjonują, zgodnie z traktatami konstytuującymi te organizacje, na zasadzie kompetencji powierzonych im mocą swoich suwerennych decyzji przez państwa członkowskie. Oznacza to, że mogą one działać tylko w zakresie przewidzianym w unormowaniach traktatowych. Dotyczy to w szczególności stanowienia norm prawnych przez instytucje wspólnotowe. Rzeczpospolita Polska jest związana tymi normami w zakresie, w jakim suwerennie przekazała, poprzez ratyfikację umowy międzynarodowej, niektóre kompetencje prawodawcze instytucjom wspólnotowym.

Dynamiczny charakter integracji europejskiej nie oznacza rozszerzania zakresu prerogatyw organów Unii Europejskiej na obszary, które nie były objęte transferem kompetencji. Nie jest dopuszczalne, aby organizacja międzynarodowa sama ustalała swoje kompetencje, z pominięciem odpowiednich procedur przekazywania kompetencji przez państwa członkowskie na podstawie norm prawnych obowiązujących w tych państwach.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej nie podważa statusu Konstytucji jako "najwyższego prawa Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 8 ust. 1). Na terytorium Rzeczypospolitej przysługuje Konstytucji pierwszeństwo obowiązywania i stosowania, także w stosunku do wszystkich wiążących Polskę umów międzynarodowych, nie wyłączając umów przekazujących kompetencje władz państwowych organizacjom międzynarodowym, a tym bardziej - w stosunku do norm pochodnego prawa wspólnotowego. Przewidziane w art. 91 ust. 1 i 3 Konstytucji pierwszeństwo stosowania ratyfikowanej umowy międzynarodowej, a także prawa ustanowionego przez organizację międzynarodową na podstawie takiej umowy przed polską ustawą, w żadnym wypadku nie oznacza ich pierwszeństwa przed Konstytucją.

Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej mamy do czynienia z równoległym obowiązywaniem dwóch autonomicznych porządków prawnych - polskiego i unijnego. Nie wyklucza to ich wzajemnego oddziaływania, a z drugiej strony - ewentualnego powstania kolizji między prawem europejskim a Konstytucją. W wypadku wystąpienia takiej kolizji do suwerennej decyzji Rzeczypospolitej Polskiej należałoby albo dokonanie odpowiedniej zmiany Konstytucji, albo spowodowanie zmian w regulacjach wspólnotowych, albo - ostatecznie - wystąpienie z Unii Europejskiej.

Trybunał Konstytucyjny nie zgodził się z argumentami wnioskodawców wskazującymi na niemożność pogodzenia traktatowo określonych kompetencji Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (ETS) z zasadami suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej i nadrzędności jej Konstytucji w polskim porządku prawnym, a także z ustrojową pozycją Trybunału Konstytucyjnego. Zauważył on w szczególności, że ETS jest wprawdzie uprawnionym, ale nie jedynym depozytariuszem poprawnego rozumienia traktatów. Wykładnia prawa wspólnotowego dokonywana przez ETS powinna mieścić się w zakresie kompetencji i funkcji przyznanych mu przez państwa członkowskie oraz respektować zasadę wzajemnej lojalności instytucji wspólnotowych i instytucji państw członkowskich. Z zasady tej wynika dla ETS powinność przychylności wobec krajowych systemów prawnych, a dla państw członkowskich UE - powinność zachowania najwyższego standardu respektowania norm wspólnotowych.

Gdzie ogłaszane są akty prawne Wspólnoty Europejskiej?

Wspólnotowe akty prawne podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, wydawanym przez Biuro Publikacji Wspólnot Europejskich z siedzibą w Luksemburgu. Dziennik jest dostępny w sprzedaży w polskiej wersji językowej oraz dostępny nieodpłatnie do wglądu w Regionalnych Centrach Informacji Europejskiej. 

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej zawiera:  

1.   w serii L (legislacja):  

• rozporządzenia, 

• dyrektywy, 

• decyzje, 

• zalecenia, 

• opinie; 

2.   w serii C (komunikaty albo informacje i zawiadomienia), m.in.:  

• streszczenia wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji, 

• protokoły z posiedzeń Parlamentu Europejskiego, 

• raporty Trybunału Obrachunkowego, 

• pisemne zapytania poselskie oraz odpowiedzi na nie udzielane przez Radę lub Komisję, 

• stanowiska Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, 

• ogłoszenia o naborze do pracy w instytucjach Unii Europejskiej, 

• wezwania do okazania zainteresowania programami i projektami Unii Europejskiej, 

• umowy publiczne dotyczące pomocy żywnościowej, 

• spis treści Dziennika UE serii C E; 

3.   w serii S (suplement), w szczególności:  

• umowy publiczne dotyczące pracy, dostaw i usług ze wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, 

• umowy użyteczności publicznej, 

• umowy publiczne dotyczące instytucji Unii Europejskiej, 

• umowy Europejskiego Funduszu Rozwoju (kraje ACP), 

• umowy Phare, Tacis z państwami środkowej i wschodniej Europy, 

• projekty finansowane przez Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Bank Centralny i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, 

• umowy dotyczące Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Islandia i Liechtenstein), 

• umowy zawarte zgodnie z porozumieniem dotyczącym zamówień publicznych (GPA) w ramach GATT/Światowej Organizacji Handlu (WTO) ze Szwajcarią, 

• zawiadomienia dotyczące europejskiej ekonomicznej grupy interesów (EEIGs), 

• umowy publiczne dotyczące usług lotniczych.  

Podstawa prawna: