W jakim postępowaniu dokonuje się ubezwłasnowolnienia?

18.12.2023

Kiedy można złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek ten składa się w każdej chwili, gdy zaistnieją przesłanki do wystąpienia o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe danej osoby. Przesłanki te są określone w Kodeksie cywilnym. Odpowiednie przepisy stanowią, że osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Natomiast osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można jednak zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Ustawodawca, chcąc chronić przed pochopnym składaniem wniosków o ubezwłasnowolnienie, wprowadził regulacje, zgodnie z którymi ten, kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny do 5.000 złotych.

Kto jest uprawniony do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
jej przedstawiciel ustawowy.

Należy zaznaczyć, że krewni osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, nie mogą zgłaszać wniosku o ubezwłasnowolnienie, jeśli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego.

Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jej pobytu.

Kto bierze udział w postępowaniu o ubezwłanowolnienie?

Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa - prócz wnioskodawcy:

osoba, której dotyczy wniosek,
jej przedstawiciel ustawowy,
małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
prokurator.

Organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium.

Postanowienie o ubezwłasnowolnieniu ma charakter orzeczenia konstytutywnego – stwarza nowe skutki w prawie materialnym. Osoba ubezwłasnowolniona jest bowiem odpowiednio częściowo lub całkowicie pozbawiona zdolności do czynności prawnych.

Kim jest doradca tymczasowy?

Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia. Przed ustanowieniem doradcy tymczasowego należy wysłuchać osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Doradcą tymczasowym należy ustanowić przede wszystkim małżonka, krewnego lub inną osobę bliską, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Sąd może zwrócić się do organizacji społecznej wymienionej wyżej o wskazanie osoby, która mogłaby być ustanowiona doradcą tymczasowym. Co do zasady postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego staje się skuteczne z chwilą doręczenia go osobie, która ma być ubezwłasnowolniona.

Jak toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie?

Obowiązuje generalna zasada, iż osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. W celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego. Na postanowienie sądu o przymusowym sprowadzeniu osoby na rozprawę przysługuje zażalenie. Niemożność porozumienia się z osobą, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, stwierdza się w protokole po wysłuchaniu biegłego lekarza i psychologa uczestniczących w posiedzeniu. Nakaz niezwłocznego wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, ma zapewniać należytą ochronę interesów tej osoby, gdyż umożliwi szybkie podjęcie decyzji w kwestii ustanowienia - stosownie do okoliczności - kuratora procesowego albo doradcy tymczasowego.

Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku musi zażądać, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii - zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. Sąd obowiązkowo odrzuci wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeśli treść wniosku lub dołączone do wniosku dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe. Zapis ten ma na celu ochronę osoby, która miałaby być ubezwłasnowolniona. Ochrona taka musi być przewidziana przepisami, ponieważ ubezwłasnowolnienie pociąga za sobą bardzo poważne skutki.

Ponadto wymaga się, aby osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, była zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.

Sąd może też, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym. Czas tej obserwacji nie może być jednak zasadniczo dłuższy niż 6 tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do 3 miesięcy. Przed wydaniem postanowienia sąd wysłucha uczestników postępowania. Na postanowienie zarządzające oddanie do zakładu przysługuje zażalenie.

Postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych. Sąd może zaś zobowiązać osoby pozostające we wspólnocie domowej z osobą, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, do złożenia wykazu majątku należącego do tej osoby oraz do złożenia przyrzeczenia. Postępowania dowodowego w sprawach o ubezwłasnowolnienie powinno więc przebiegać wielokierunkowo. Sąd powinien dokonać wszechstronnych ustaleń, aby orzeczenie kończące postępowanie w sprawie należycie chroniło interes osoby, której dotyczył wniosek o ubezwłasnowolnienie. Opinie biegłych lekarzy i psychologów są więc tylko jednym z elementów postępowania dowodowego.

Istotne znaczenie mają też ustalenia stosunków majątkowych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie powinna być bowiem wykorzystywana przez osoby bliskie ubezwłasnowolnionemu wyłącznie w celu przejęcia zarządu jego majątkiem. Ustalenia w odniesieniu do sytuacji majątkowej osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, mają także umożliwiać skuteczny nadzór nad działaniami doradcy tymczasowego, kuratora lub opiekuna.

Czy można uchylić postanowienie o ubezwłasnowolnieniu?

Oczywiście, że tak. Sąd uchyla ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Uchylenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić także z urzędu. Sąd może również w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe. Jednakże może także - w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. Co istotne, z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony.

Pamiętaj, że:

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się na rozprawie;
Za składanie wniosków o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, wnioskodawca podlega karze grzywny do pięciu tysięcy złotych;
Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zostać zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Jeśli zaś trafi do zakładu leczniczego, to czas obserwacji w zakładzie leczniczym nie może być jednak zasadniczo dłuższy niż 6 tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do 3 miesięcy;
Do zaskarżania postanowień uprawniony jest sam ubezwłasnowolniony nawet wówczas, gdy ustanowiony został doradca tymczasowy albo kurator. Środka odwoławczego wniesionego przez osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie odrzuca się przy tym z powodu nieusunięcia braków formalnych;
Sam ubezwłasnowolniony może również występować z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami),
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.