Poręczenie zamiast aresztu, czyli sposób na uniknięcie najgorszego

1.4.2005

Co to są środki zapobiegawcze i które z nich są nieizolacyjnymi środkami?

Od momentu zatrzymania osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa albo też od momentu pozyskania informacji o popełnieniu przestępstwa przez taką osobę, ze względu na konieczność zabezpieczenia prawidłowego przebiegu postępowania, może zachodzić potrzeba zastosowania wobec takiej osoby pewnych środków, które uniemożliwią jej zakłócanie procesu - takiej osobie (jeżeli rzeczywiście ma coś na sumieniu) zależeć będzie oczywiście na odpowiedniej „zmianie rzeczywistości” czyli np. na zatarciu śladów, na wpłynięciu na świadków, na ucieczce itp. Środki zapobiegawcze maję także na celu zapobiegniecie popełnienia innego przestępstwa. Można je zastosować tylko gdy zostaną osobie podejrzanej postawione konkretne zarzuty oraz gdy wcześniej stosujący środek (sąd lub prokurator) przesłucha oskarżonego. Katalog środków jest szeroki, w zależności od charakteru i okoliczności przestępstwa oraz możliwych ingerencji podejrzanego w postępowanie, stosujący środki mogą wybrać:

tymczasowe aresztowanie (może stosować tylko sąd),
poręczenie (majątkowe, społeczne, indywidualne),
dozór Policji,
nakaz lub zakaz określonego zachowania,
zakaz opuszczania kraju przez oskarżonego.

Tylko tymczasowe aresztowanie z wyżej wymienionych jest środkiem izolacyjnym, czyli polegającym na pozbawieniu wolności; pozostałe środki przewidują pozbawienie lub ograniczenie pewnych swobód obywatelskich związanych z pozostawaniem oskarżonego na wolności (środki nieizolacyjne). Poręczenie (wszystkie rodzaje) jest środkiem wybieranym tylko w 8 % przypadkach, mimo to stanowi trzeci najczęściej stosowany środek (po tymczasowym aresztowaniu i dozorze). Zazwyczaj z poręczenia majątkowego korzystają ludzie majętni, a tych, wbrew powszechnym niekiedy opiniom, wśród popełniających przestępstwa jest niewielu.

Czym jest poręczenie i jakie są jego rodzaje?

Poręczenie zasadniczo jest swoistą umową między organem procesowym (sądem lub prokuratorem w zależności od etapu postępowania karnego), a oskarżonym lub osobą trzecią, na mocy której, w zamian za pewne gwarancje ograniczające wolność, oskarżony będzie mimo to pozostawał na wolności. Jak już wcześniej wskazano poręczyć za kogoś, komu zarzuca się popełnienie przestępstwa można:

swoimi pieniędzmi, papierami wartościowymi, zastawem na rzeczach lub hipoteką (poręczenie majątkowe; może to także zrobić sam oskarżony - poręczyć za siebie),
poprzez grupę społeczną, z którą oskarżony jest związany – poręczenia może dokonać np. zakład pracy, szkoła, uczelnia. Jest to rodzaj poręczenia niemajątkowego, tzw. poręczenie społeczne co oznacza, że poręcza się za odpowiednie zachowanie oskarżonego nie poprzez przekazanie majątku, lecz poprzez samo zapewnienie, że oskarżony będzie się stawiał na każde wezwanie organów procesowych i nie będzie utrudniał postępowania,
poprzez godną zaufania osobę – tzw. poręczenie indywidualne; to także jest rodzaj poręczenia niemajątkowego.

Kiedy można stosować poręczenie majątkowe i co się z tym wiąże?

Nie można do końca utożsamiać instytucji poręczenia majątkowego z kaucją – kaucja bowiem stanowi środek zastępczy tymczasowego aresztowania – czyli: sąd orzekł wcześniej zastosowanie aresztu, ale oskarżony „wykupił się na wolność”, czyli zabezpieczył swój udział w postępowaniu karnym stosowną kwotą. Poręczenie majątkowe zaś ma charakter samodzielny tj. można je zastosować niezależnie od zastosowania tymczasowego aresztowania. W polskim postępowaniu karnym poręczenie majatkowe może przyjąć zarówno formę samodzielną jak i formę kaucji.

Zasadniczą funkcją poręczenia jest zagwarantowanie udziału oskarżonego w postępowaniu karnym, natomiast nie można już zagwarantować, że pozostający na wolności oskarżony nie będzie próbował wpłynąć na świadków - taka okoliczność (możliwość tzw. matactwa) będzie brana pod uwagę przez stosujących środki zapobiegawcze i dlatego gdy zachodzi taka obawa, dla dobra śledztwa powinno zostać orzeczone tymczasowe aresztowanie. Poręczenie majątkowe można zastosować, gdy będzie pozostawać w odpowiedniej proporcji do:

sytuacji materialnej oskarżonego i składającego takie poręczenie,
wysokości wyrządzonej szkody,
charakteru popełnionego czynu.

Kto może udzielić poręczenia majątkowego?

Zasadniczo poręczenia majątkowego może udzielić sam oskarżony lub inna osoba, z tym że:

zapewne organ stosujący sprawdzi, czy przedmiot zabezpieczenia rzeczywiście należy do poręczającego,
nie ma przeszkód, żeby przyjąć takie poręczenie od oskarżonego i innej osoby – decydującym kryterium dla organu procesowego jest wysokość zabezpieczenia, a nie koniecznie tożsamość źródła pochodzenia poręczenia,
choć przepisy tego nie zabraniają, nie powinno być przyjęte zabezpieczenie pochodzące od współsprawcy przestępstwa albo od osoby, na której ciąży podejrzenie o działanie w zorganizowanej grupie przestępczej z oskarżonym.

W jaki sposób następuje poręczenie majątkowe?

O zastosowaniu poręczenia majątkowego decyduje organ procesowy (sąd/prokurator) w formie postanowienia, które powinno zawierać termin złożenia przedmiotu poręczenia, wysokość rodzaj i warunki poręczenia majątkowego.

Ponadto poręczający powinien zostać poinformowany i pouczony:

o treści zarzutu stawianego oskarżonemu,
o tym, że będzie każdorazowo informowany o wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa,
o skutkach określonego zachowania się oskarżonego, czyli o ewentualnym przepadku przedmiotu poręczenia. Brak takiego pouczenia spowoduje, że niemożliwe będzie późniejsze orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia

Sąd lub prokurator są nadto obowiązani zawiadomić poręczającego o niestawieniu się oskarżonego na wezwanie lub o utrudnianiu w inny bezprawny sposób postępowania.

Samo poręczenie następuje w ten sposób, iż pieniądze, papiery wartościowe lub przedmiot zastawu umieszcza się w depozycie sądowym, a następnie sporządza się protokół przyjęcia poręczenia, do którego załącza się pokwitowanie złożenia do depozytu sądowego przedmiotów majątkowych. W przypadku poręczenia w postaci hipoteki koniecznym jest uczynienie odpowiedniego zapisu o obciążeniu nieruchomości w księdze wieczystej i odpis z takiej księgi stanowi załącznik do protokołu przyjęcia poręczenia.

Jakie obowiązki ciążą na poręczającym?

Przede wszystkim poręczający jest zobowiązany zapewnić to, do czego się zobowiązał przed organem procesowym, czyli musi zapewnić sumienne zachowanie wobec tychże organów. Ponieważ „wykupił” oskarżonego z tarapatów, ma prawo żądać od niego stosownego zachowania. Gdyby oskarżony nie wykazywał chęci współpracy – poręczający zawsze może zagrozić wycofaniem poręczenia, co będzie wiązało się z koniecznością orzeczenia przez sąd/prokuratora innego środka zapobiegawczego, nawet tymczasowego aresztowania.

Poza tym poręczający ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić sąd/prokuratora o wiadomych mu działaniach oskarżonego, zmierzających do uchylania się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania.

Do obowiązków poręczającego należy także informowanie sądu/prokuratora o każdorazowej zmianie miejsca zamieszkania, aby organy te mogły poręczającego skutecznie informować o wezwaniach oskarżonego. W przypadku gdy poręczający mieszka za granicą, musi on wskazać krajowy adres do doręczeń – inaczej sąd wyśle zawiadomienie na ostatni znany adres poręczającego w kraju.

Kiedy poręczenie majątkowe przepadnie?

Ryzyko poręczającego polega na tym, że jeżeli poręczenie nie spełni swojej funkcji wówczas wartości majątkowe stanowiące jego przedmiot przepadną. Sąd/prokurator obligatoryjnie orzeka przepadek przedmiotu poręczenia w przypadku:

ucieczki oskarżonego – czyli wtedy gdy oskarżony wydalił się z miejsca stałego pobytu, bez podania adresu i bez zamiaru rychłego powrotu (nie będzie zatem ucieczka krótkotrwały wyjazd nawet bez wskazania adresu, jeżeli zostanie stwierdzone, że oskarżony wróci w najbliższym czasie),
ukrycia się oskarżonego – czyli niestawienia się na wezwanie organu procesowego i unikanie kontaktu z nim, niekoniecznie w związku z wyjazdem.

Kiedy poręczenie może przepaść?

Organy procesowe mimo, iż nie zachodzą wymienione wyżej okoliczności obligatoryjnego orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia, mogą również orzec taki przepadek gdy oskarżony:

utrudnia w inny sposób postępowanie karne tj. ogranicza możliwości dotarcia przez organy procesowe do prawdy (np. zaciera ślady, nakłania do fałszywych zeznań, niszczy bądź preparuje dowody rzeczowe itp.),
nie zgłosił się na wezwanie do odbycia kary i nie usprawiedliwił takiego niestawiennictwa. I nie chodzi tu tylko o karę pozbawienia wolności – poręczenie może też przepaść jeżeli oskarżony-skazany np. nie stawi się do odbycia kary ograniczenia wolności.

Kiedy ustaje poręczenie majątkowe?

Ustanie poręczenia następuje:

z chwilą wydania prawomocnego orzeczenia o uniewinnieniu albo o umorzeniu lub warunkowym umorzeniu postępowania,
z momentem rozpoczęcia wykonania kary (pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, grzywny),
w razie jego uchylenia lub zmiany na inny środek zapobiegawczy urzędu lub na wniosek oskarżonego,
z chwilą skutecznego cofnięcia poręczenia majątkowego (czyli z momentem przyjęcia nowego poręczenia majątkowego, zastosowania innego środka zapobiegawczego lub odstąpienia od stosowania takiego środka).

Z chwilą ustania poręczenia majątkowego zwraca się przedmiot poręczenia – podstawą do odbioru z depozytu sądowego wartości majątkowych jest zarządzenie organu procesowego, określające osobę uprawnioną do odbioru wartości majątkowych.

Co dzieje się z przepadającym przedmiotem zabezpieczenia?

O przepadku orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie albo sąd właściwy do rozpoznania sprawy – gdy z takim wnioskiem w postępowaniu przygotowawczym wystąpi prokurator, po posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział i zgłaszać swoje wyjaśnienia oskarżony i poręczający. Na zapadłe postanowienie w sprawie przepadku przedmiotu poręczenia służy poręczającemu oraz stronom postępowania zażalenie.

Ulegające przepadkowi przedmioty przekazuje się lub przelewa na rzecz Skarbu Państwa, czyli postanowienie o przepadku wykonuje urząd skarbowy właściwy ze względu na siedzibę sądu orzekającego.

Z przedmiotu poręczenia pierwszeństwo w zaspokojeniu ma pokrzywdzony przestępstwem, które zostanie stwierdzone wyrokiem w sprawie.

Co to jest poręczenie społeczne i kiedy można go udzielić?

Jeżeli jednak poręczający nie dysponuje odpowiednią gotówką umożliwiającą „wykupienie” kogoś z rąk organów procesowych, a chce przekonać o tym, że oskarżony będzie wypełniał polecenia, nie będzie utrudniał przebiegu postępowania, może skorzystać z instytucji niemajątkowego poręczenia. Takie poręczenie może złożyć albo grupa społeczna, do której należy oskarżony, albo pojedyncza osoba fizyczna. Poręczenie społeczne może złożyć zakład pracy oskarżonego, szkołą, uczelnia, w której pobiera naukę lub też inna organizacja, do której należy oskarżony. Treścią poręczenia jest zapewnienie, że:

oskarżony stawi się na każde wezwanie i
nie będzie utrudniał w sposób bezprawny postępowania.

Poręczająca instytucja musi wyznaczyć ze swojej grupy osobę (rzecznik poręczenia), na której ciążyć będzie obowiązek czuwania nad wykonaniem poręczenia oraz niezwłocznego powiadamiania sądu/prokuratora o wiadomych poczynaniach oskarżonego zmierzających do utrudniania postępowania. Osoba ta musi oczywiście się na to zgodzić składając stosowne oświadczenie.

W przypadku niedotrzymania obowiązków (oskarżonego i poręczającego) określonych w postanowieniu o przyjęciu poręczenia społecznego, organ procesowy zawiadomi instytucję udzielającą poręczenia, a także instytucję nadrzędną w przypadku zaniedbania obowiązków wynikających z poręczenia. Ponadto organ prowadzący postępowanie może nałożyć grzywnę do wysokości najniższego miesięcznego wynagrodzenia na rzecznika poręczenia w przypadku, gdy będzie uchylał się od swoich obowiązków.

Jak udziela się poręczenia społecznego?

Decyzję o wystąpieniu z wnioskiem o przyjęcie poręczenia podejmuje kierownictwo instytucji. Do tego dołącza się oświadczenie osoby – rzecznika poręczenia o podjęciu się określonych obowiązków, a następnie wszystkie dokumenty (wniosek, decyzja/uchwała zarządu, oświadczenie rzecznika) składa się do sądu bądź prowadzącego postępowanie prokuratora. Z przyjęcia poręczenia sporządza się protokół, organ procesowy wydaje postanowienie, w którym określa szczegóły poręczenia i poucza poręczającego o treści zarzutu stawianego oskarżonemu oraz o obowiązkach związanych z poręczeniem.

Jeżeli poręczający uzna, że nie jest dalej w stanie czuwać nad postępowaniem oskarżonego, może zrezygnować z tego poręczenia, zawiadamiając o tym organ procesowy (kolegialną decyzją kierownictwa).

Co to jest poręczenie indywidualne?

Poręczenie to polega na tym, że zapewnienie o wykonywaniu obowiązków oskarżonego i o nieutrudnianiu przez niego postępowania, można odebrać od osoby godnej zaufania. Przepisy nie precyzują tego pojęcia, czyni to jednak słownik języka polskiego – jest to osoba, na której można polegać i której można zawierzyć.

W przypadku poręczenia za oskarżonego w procesie karnym będzie to osoba dająca gwarancję pomyślnego spełnienia funkcji poręczenia, mająca u oskarżonego autorytet, dająca rękojmię takiego oddziaływania na oskarżonego, że będzie się on stawiał na każde wezwanie i nie będzie bezprawnie utrudniał postępowania. Sąd/prokurator w postanowieniu o zastosowaniu takiego poręczenia wymieni oskarżonego, zarzucany mu czyn, jego kwalifikację prawną, osobę, od której ma być przyjęte poręczenie. Z przyjęcia poręczenia sporządza się protokół, organ procesowy poucza o obowiązkach związanych z poręczeniem (takie same jak przy poręczeniu społecznym) Sankcja niedotrzymania obowiązków poręczyciela jest tu głównie natury moralnej, choć organ procesowy może powiadomić bezpośredniego przełożonego osoby godnej zaufania albo też nałożyć grzywnę. Wcześniej jednak osoba taka musi zostać wysłuchana, podobnie zresztą jak i rzecznik poręczenia przy poręczeniu społecznym. Na odmowę przyjęcia takiego poręczenia przysługuje zażalenie.

Pamiętaj, że:

Funkcją poręczenia za osobę oskarżonego jest zapewnienie jego każdorazowego stawienia się na wezwanie organu procesowego oraz zapewnienie, iż nie będzie on utrudniał postępowania,
Poręczyć za oskarżonego można środkami majątkowymi (pieniądze, papiery wartościowe, ale także można zastawić za niego rzecz lub nieruchomość) albo autorytetem – poręczenia niemajątkowego może dokonać instytucja, do której należy oskarżony albo samodzielne osoba godna zaufania,
Sankcją za niespełnienie celów poręczenia majątkowego jest przepadek złożonych do depozytu sądowego środków majątkowych albo ściągnięcie kwot zabezpieczonych zastawem lub hipoteką,
Z majątku uzyskanego przez Skarb Państwa w trybie przepadku przedmiotu poręczenia, pierwszeństwo w zaspokojeniu ma pokrzywdzony czynem przestępnym oskarżonego,
Sankcje za niespełnienie celów poręczenia niemajątkowego są głownie moralne (tj. utrata autorytetu, powiadomienia przełożonych poręczającego), choć może zostać nałożona grzywna na uchylającego się od wykonywania obowiązków poręczającego, po wcześniejszym jego wysłuchaniu,
Poręczenie można cofnąć, gdy poręczający nie jest w stanie wykonać nałożonych na siebie zobowiązań.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl