Skarga na przewlekłość w procesach cywilnych

31.7.2022

Wstęp

Skarga na przewlekłość została wprowadzona do polskiego systemu prawnego ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. z 2004 r., Nr 179, poz. 1843, ze zmianami, dalej jako „ustawa”). Celem tej regulacji prawnej jest wyposażenie strony w narzędzia umożliwiające niemerytoryczną kontrolę postępowania, tzn. badanie przez sąd przełożony poprawności w zakresie szybkości postępowania. Ustawa ma zatem umożliwić wyegzekwowanie prawa strony do sprawnego prowadzenia postępowania. Niniejszy artykuł będzie dotyczył jedynie procesów cywilnych, ale uwagi tu poczynione odnoszą się w równym stopniu do postępowań karnych, administracyjnych, jak również przygotowawczych.

Podstawy skargi wskazuje art. 2 ustawy. Strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie zmierzające do wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie trwa dłużej niż to konieczne dla wyjaśnienia istotnych okoliczności faktycznych i prawnych albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (tzn. przewlekłość postępowania). Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie albo czynności podjętych przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze w celu zakończenia postępowania przygotowawczego lub czynności podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej albo innej sprawy dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego. Dokonując tej oceny, uwzględnia się łączny dotychczasowy czas postępowania od jego wszczęcia do chwili rozpoznania skargi, niezależnie od tego, na jakim etapie skarga została wniesiona, a także charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania.

Uprawnionym do wniesienia skargi jest:

w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe - strona;
w postępowaniu w sprawach o wykroczenia - strona;
w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary - strona lub wnioskodawca;
w postępowaniu karnym - strona oraz pokrzywdzony, nawet jeśli nie jest stroną;
w postępowaniu cywilnym - strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania;
w postępowaniu sądowo-administracyjnym - skarżący oraz uczestnik postępowania na prawach strony;
w postępowaniu egzekucyjnym oraz w innym postępowaniu dotyczącym wykonania orzeczenia sądowego - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienia w tym postępowaniu.

Konieczne elementy skargi

W art. 6 ustawy zostały określone wymaganie, które musi spełniać skarga. Przede wszystkim należy pamiętać o wszystkich elementach każdego pisma procesowego: określenie sądu, stron, wartości przedmiotu sporu albo zaskarżenia, daty i podpisu. Ponadto do swoistych elementów skargi na przewlekłość należą: żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie, której skarga dotyczy i przytoczenie okoliczności uzasadniających powyższe żądanie. Orzecznictwo wskazuje, że wniosek o stwierdzenie przewlekłości i jego uzasadnienie „nie są zwykłymi wymogami formalnymi pisma procesowego, ale wymaganiami konstrukcyjnymi, nieusuwalnymi, dlatego ich brak skutkuje odrzuceniem skargi bez wzywania do ich uzupełniania” (zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 maja 2012 r., sygn. II S 15/12). Strona może również żądać zalecenie sądowi, w którym toczy się postępowanie podjęcie odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie, przy czym zalecenia nie mogą wkraczać w „zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy” (art. 12 ust. 3). Sąd może także z urzędu zobowiązać sąd do podjęcia działań niezbędnych dla przeciwdziałania przewlekłości postępowania. Skargę należy złożyć za pośrednictwem sądu, w którym toczy się postępowanie.

Sąd może również przyznać skarżącemu na jego wniosek sumę pieniężną w wysokości 2.000-20.000 zł od Skarbu Państwa. Wypłaty dokonuje się z kasy sądu, w którym doszło do naruszenia prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. W przypadku uwzględnienia skargi sąd zwraca również opłatę od skargi w wysokości 100 zł. Może także przyznać koszty zastępstwa procesowego – w tym przypadku w połowie wysokości kosztów za I instancję. Ustawodawca stanął na stanowisku, że skarga na przewlekłość nie może zamykać drogi odszkodowawczej na podstawie art. 417 Kodeksu cywilnego, co więcej, przesądził, iż stwierdzenie przewlekłości postępowania wiąże sąd w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości.

Skargę składa się wraz z odpisem, który sąd orzekający w zakresie przewlekłości doręcza prezesowi sądu, w którym toczy się postępowanie. Następnie sędzia sprawozdawca sporządza notatkę z przebiegu postępowania, którą jest quasi odpowiedzią na skargę – nie jest ona jednak doręczna skarżącemu.

Korzystne dla skarżącego rozstrzygnięcie

Uwzględniając skargę, sąd na żądanie skarżącego przyznaje od Skarbu Państwa, a w przypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika - od komornika, sumę pieniężną w wysokości od 2000 do 20 000 złotych. Wysokość sumy pieniężnej, we wskazanych granicach, wynosi nie mniej niż 500 złotych za każdy rok dotychczasowego trwania postępowania, niezależnie od tego, ilu etapów postępowania dotyczy stwierdzona przewlekłość postępowania. Sąd może przyznać sumę pieniężną wyższą niż 500 złotych za każdy rok dotychczasowego trwania postępowania, jeżeli sprawa ma szczególne znaczenie dla skarżącego, który swoją postawą nie przyczynił się w sposób zawiniony do wydłużenia czasu trwania postępowania. Na poczet tej sumy zalicza się kwoty przyznane już skarżącemu tytułem sumy pieniężnej w tej samej sprawie. Sumy pieniężnej nie przyznaje się w razie uwzględnienia skargi wniesionej przez Skarb Państwa albo państwowe jednostki sektora finansów publicznych.

Zobowiązanie sądu

Jak już wskazano, art. 12 pozwala sądowi przełożonemu wydać sądowi rozpoznającemu sprawę co do istoty zalecenie podjęcia czynności w wyznaczonym terminie. Teoretycznie zalecenia mogą dotyczyć np. częstotliwości rozpraw, ich długości, jak też przeprowadzenia konkretnych czynności w wyznaczonym terminie. Należy jednakże wskazać, że sądy przełożone zdają sobie sprawę z problemów sądownictwa, w szczególności jeżeli chodzi o częstotliwość rozpraw. Bardziej zatem prawdopodobne, że sąd rozpoznający skargę nałoży na sąd rozpoznający sprawę co do istoty obowiązek zakończenia danych czynności w określonym terminie. Sąd Apelacyjny w Katowicach w Postanowieniu z dnia 8 czerwca 2011 r. (II S 11/11) zalecił prokuratorowi okresowemu zakończenie postępowania przygotowawczego w terminie sześciu miesięcy. Mało prawdopodobne jest uzyskanie zalecenia dotyczącego długości posiedzeń lub ich częstotliwości. Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Poznaniu w Postanowieniu z dnia 5 marca 2015 r. (I AS 5/15) „terminy czy czas trwania kolejnych posiedzeń w niniejszej sprawie są bowiem uzależnione także od konieczności prawidłowej organizacji rozpoznania innych spraw znajdujących się w decernacie sędziego. Obowiązek rozpoznania przez Sąd sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (w rozsądnym terminie) dotyczy bowiem wszystkich spraw wpływających do Sądu, a wszystkie te sprawy powinny być rozpatrywane, co do zasady, według kolejności wpływu”.

Długość postępowania bez wpływu na stwierdzenie przewlekłości

Trzeba wskazać, że sam fakt długotrwałości procesu nie uzasadnia jeszcze tezy o wystąpieniu przewlekłości postępowania. Jeżeli bowiem sąd prowadzi postępowanie sprawnie, wyznaczając kolejne posiedzenia w nieodległych terminach, zaś z uwagi na ilość świadków, obszerny materiał dowodowy lub czas potrzebny na sporządzenie opinii biegłych postępowanie trwa kilka lat, to sąd rozpoznający skargę na przewlekłość nie stwierdzi naruszenia prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Zgodnie z postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 czerwca 2010 r. (sygn. II S 15/10), przytoczenie okoliczności uzasadniających skargę „nie może sprowadzać się do zakwestionowania ogólnego czasu trwania postępowania, ale winno polegać na wskazaniu konkretnych czynności procesowych, których sąd nie podjął lub podjął z nieuzasadnioną zwłoką albo dokonał ich wadliwie. Bez takiego wskazania skarga byłaby tylko wyrazem negatywnej opinii jej autora o przebiegu postępowania, jaką każdy może posiadać i wyrażać”. Podstawowym zatem argumentem, na który powinien się powoływać skarżący jest znaczny upływ czasu między poszczególnymi czynnościami sądu. Okres bezczynności sądu trwający ponad sześć miesięcy uzasadnia skierowanie skargi na przewlekłość.

Termin rozpatrzenia

Ustawa przewiduje w art. 11, iż sąd wydaje orzeczenie, co do przewlekłości w terminie dwóch miesięcy od daty złożenia skargi. Termin ten niejednokrotnie jest nierealny do utrzymania. Ustawodawca wprowadzając słuszny przepis nie przewidział kilku okoliczności, które mogą uniemożliwić wydanie orzeczenia przez sąd przełożony. Przede wszystkim nie określono po jakim czasie od złożenia skargi, sąd orzekający w sprawie ma obowiązek przekazać akta sądu przełożonemu wraz z informacją o przebiegu sprawy. Po drugie należy mieć na względzie, że w chwili składania skargi akta postępowania mogą znajdować się poza budynkiem sądu orzekającego, np. biegli mogą na ich podstawie przygotowywać opinię w sprawie. Niejednokrotnie zdarza się tak, że sąd, który ma rozpoznać skargę w terminie dwóch miesięcy otrzymuje akta z sądu rozpoznającego sprawę po upływie tego terminu. Należy jednakże zaznaczyć, że de lege lata „w postępowaniu ze skargi na naruszenie prawa trony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki nie przysługuje zatem skarga na przewlekłość postępowania” (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2011 r., sygn. III SSP 16/11). W tym samym postanowieniu Sąd Najwyższy stwierdził, iż brak jest środka odwoławczego od orzeczenia w sprawie przewlekłości postępowania.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 75).

Łukasz J. Latosiński