Żądanie zachowku od obdarowanego - opinia prawna

Stan faktyczny

Moi rodzice mają dwoje dzieci: mnie i brata. Brat w wieku 20 lat ożenił się i wyprowadził (26 lat temu), ja wyszłam za mąż i zostałam z rodzicami w domu. Rodzice 12 września 1996 r. notarialnie przepisali mi działkę z domem w formie darowizny. Zapłaciłam od tego podatek, założyłam księgę wieczystą. Dom remontowałam, trochę rozbudowałam. Czy brat lub jego dzieci będą mogli wnosić jakiekolwiek roszczenia względem domu i działki po śmierci rodziców np. złożyć wniosek w sądzie o zachowek lub spadek po rodzicach? Brat jest alkoholikiem, więc nigdy nie wiadomo co wymyśli, moi rodzice pomagają mu finansowo, spłacają długi, płacą za szkołę syna, drugiemu synowi brata dokładają do opłat za czynsz (trwa to już kilka lat). Uważają, że taka forma pomocy jest dla nich najlepsza. Brat pewnie uważa inaczej i wolałby jednorazową spłatę, aby zaszaleć. Rodzice wzięli ode mnie 5 lat temu pieniądze na spłatę brata, ale nigdy nie dali mi żadnego potwierdzenia na piśmie i nigdy takiego potwierdzenia nie otrzymam, ponieważ twierdzą, że jeżeli otrzymałam od nich dom w darowiźnie to brat ani jego dzieci sądownie niczego nie mogą dochodzić, że nic im się nie należy - ani spadek ani zachowek.

Opinia prawna

W razie śmierci rodziców, jeżeli nie zostanie sporządzony testament, majątek będzie dziedziczyć Pani i brat, jako jedyni zstępni, w częściach równych. Również gdyby Pani brat nie dożył otwarcia spadku, to nie Pani będzie jedyną spadkobierczynią, ale część spadku (½), która przypadłaby bratu, przypadnie jego synom w częściach równych. A zatem w takim przypadku Pani odziedziczyłaby ½ majątku rodziców, natomiast dwaj synowie brata po ¼. Co do zasady dom, który otrzymała Pani w drodze darowizny, jest już Pani własnością, ale zgodnie z art. 993 Kodeksu cywilnego przy obliczaniu zachowku do spadku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Zachowek

Instytucję zachowku reguluje Kodeks cywilny w art. 991 – 1011.
Prawo spadkowe przewiduje instytucję tzw. zachowku, który ma zabezpieczyć interesy majątkowe najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Spadkodawca może w testamencie pominąć członków najbliższej rodziny lub dokonać za życia darowizn, które uszczuplą masę spadkową, pozbawiając w ten sposób potencjalnych spadkobierców korzyści ze spadku. Wówczas jednak określone osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych (tzn. osób, które dziedziczą w przypadku braku testamentu) mają w stosunku do osoby, która otrzymała korzyść majątkową od spadkodawcy (poprzez testament lub darowiznę) roszczenie o zachowek.

Zachowek jest określoną korzyścią majątkową odpowiadającą części udziału, jaki otrzymałaby w spadku osoba uprawniona, gdyby nie został sporządzony testament (w omawianym przypadku - gdyby nie została uczyniona darowizna). Uprawniony do zachowku nie może domagać się od spadkobiercy określonego przedmiotu majątkowego należącego do spadku, tylko zapłaty sumy pieniężnej. 

Roszczenie do spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej przysługuje jedynie ściśle określonym osobom, jeżeli nie otrzymały one równowartości należnego im zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku bądź też w postaci zapisu. W sytuacji, gdy udziału spadkowego jest mniejsza od wysokości zachowku, uprawniony może żądać sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Przepis art. 991 Kodeksu cywilnego określa krąg osób uprawnionych do zachowku oraz jego wysokość. Uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek i rodzice spadkodawcy, przy czym uprawnienie to przysługuje im o tyle, o ile byliby powołani do spadku z ustawy. Uprawnienie do zachowku przysługuje zatem przede wszystkim dzieciom i małżonkowi spadkodawcy. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku (zmarło przed spadkodawcą), do zachowku są uprawnione jego dzieci (wnuki spadkodawcy).

Uprawnienie do zachowku nie przysługuje jednak osobom, które z mocy przepisów prawa spadkowego traktowane są tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy), to znaczy:

• osobie, która została uznana za niegodną (na mocy orzeczenia sądowego),

• osobie, która zrzekła się dziedziczenia ustawowego (w drodze umowy zawartej ze spadkodawcą w formie aktu notarialnego) lub na którą rozciągają się skutki zrzeczenia (zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje potomstwo zrzekającego się, chyba że umowa przewiduje inaczej),

• osobie, która odrzuciła spadek z ustawy (czyli nie chciała dziedziczyć i dostać spadku),

• osobie, która została wydziedziczona (gdy spadkobierca w testamencie pozbawił osobę uprawnioną prawa do zachowku).

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zachowku osobę uprawnioną, jeśli osoba ta:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (tego rodzaju postępowaniem jest na przykład alkoholizm, narkomania, czerpanie środków utrzymania z nielegalnych źródeł, zaniedbywanie własnej rodziny i obarczanie spadkodawcy ciężarem jej utrzymania),

• dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,

• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Pani rodzice mogliby zatem w testamencie pozbawić syna prawa do zachowku, jak również w ogóle pozbawić go spadku. Pomimo wydziedziczenia, czy uznania spadkobiercy za niegodnego, jego dzieci i wnuki są jednak uprawnione do zachowku.

Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia skierowane jest przeciwko spadkobiercy. W wypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu i gdy następuje dziedziczenie ustawowe co do całości spadku, po doliczeniu darowizn może się okazać, że spadkobiercom ustawowym uprawnionym do zachowku przypada ze spadku mniej niż wynosi ich zachowek. Do zapłaty zachowku może być wtedy zobowiązany współspadkobierca ustawowy, który otrzymał darowiznę doliczoną do spadku.

Odpowiedzialność spadkobiercy uprawnionego do zachowku

Jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest powołana do spadku z ustawy i została jednak zobowiązana do zaspokojenia roszczeń o zachowek innych uprawnionych, może zachodzić niebezpieczeństwo, że po zaspokojeniu roszczeń innych uprawnionych do zachowku przypadnie jej ze spadku mniej niż wynosi jej własny zachowek. Spadkobierca, który sam jest uprawniony do zachowku, odpowiada tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Nie ma on zatem obowiązku wyzbyć się swego zachowku, aby zaspokoić roszczenie innych uprawnionych do zachowku.

Sytuacja prawna obdarowanego

Zachowek w pewnym stopniu chroni uprawnionego nie tylko przed skutkami niekorzystnych dla niego rozrządzeń testamentowych spadkodawcy, ale także przed pozbawieniem go korzyści ze spadku w drodze dokonanych przez spadkodawcę darowizn. Dlatego też określone darowizny dolicza się do wartości spadku. Dalszą konsekwencją jest to, że uprawnionemu do zachowku może przysługiwać roszczenie przeciwko osobie, która otrzymała darowiznę doliczoną do spadku, o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Obdarowany jest obowiązany do zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Obdarowany wolny jest od tego obowiązku, jeżeli otrzymaną darowiznę zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu. 

Wysokość zachowku

Zachowek określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej. Wysokość tej kwoty zależy od szeregu okoliczności, przede wszystkim od wielkości udziału spadkowego, który by danemu uprawnionemu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a następnie od wartości spadku, do którego dolicza się określone darowizny uczynione przez spadkodawcę. Ponadto wysokość należnego zachowku kształtuje się w zależności od sytuacji osobistej uprawnionego:

• 2/3 wartości udziału - gdy osoba uprawniona w chwili otwarcia spadku jest trwale niezdolna do pracy lub małoletnia; 

• 1/2 udziału – w pozostałych przypadkach.

Należy zaznaczyć, że wartość zachowku zmniejsza się o dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego darowizny, zapisy, to co przypadło mu w wyniku dziedziczenia (tzw. czysta wartość udziału w spadku), a ponadto jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy (tj. dziecko, wnuk) na należny mu zachowek zalicza się koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeżeli przekraczają one przeciętną miarę w danym środowisku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Tak więc jeśli spadkodawca obdarował syna nowym samochodem przed pięciu laty, wartość darowizny ustali się według cen nowych samochodów danego typu w chwili obliczania zachowku.

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych. Darowizny dokonane na rzecz spadkobierców bądź osób uprawnionych do zachowku wlicza się do spadku niezależnie od czasu, kiedy zostały dokonane.

W omawianym stanie faktycznym jest oczywiste, że uczyniona na Pani rzecz darowizna w postaci domu zostanie zaliczona do spadku przy obliczaniu zachowku. Podobnie powinno być w przypadku brata, który systematycznie otrzymywał od rodziców pieniądze na utrzymanie, a nie sposób potraktować takiej pomocy finansowej jako „drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach”. Może się jednak pojawić problem z udowodnieniem wspomnianych faktów przed sądem. O ile bowiem istnieje czytelny dowód, że rodzice podarowali Pani dom, to nie ma prawdopodobnie żadnych dokumentów potwierdzających, że również Pani brat otrzymał od rodziców znaczną pomoc finansową.

Pani brat, jako jeden ze spadkobierców, mógłby uznać, że otrzymał za mały spadek w stosunku do przypadającego mu udziału. W takim przypadku ma prawo wystąpić do sądu zarzucając, że Pani otrzymała ze spadku więcej niż wynosił Pani udział i może domagać się zapłaty określonej sumy pieniężnej tytułem zachowku. W razie, gdyby do takiej sytuacji doszło, powinna Pani dysponować dokumentami potwierdzającymi, że brat również otrzymywał od rodziców darowizny podlegające doliczeniu do spadku. W tym celu powinna Pani otrzymać od rodziców pokwitowanie, potwierdzające przekazanie im pieniędzy na „spłatę” brata. Nie sposób bowiem przyznać racji argumentom Pani rodziców, którzy twierdzą, że ich synowi nie należy się żadna część spadku ani zachowek. Mogłoby tak być tylko w razie wydziedziczenia wyraźnie dokonanego w testamencie.

Zespół
e-prawnik.pl