Spadek to ogół praw i obowiązków zmarłego, które przechodzą na spadkobierców. W 2023-2025 roku prawo spadkowe w Polsce przeszło istotne zmiany, m.in. wprowadzając nowe instytucje jak fundacja rodzinna oraz rozszerzając przesłanki niegodności dziedziczenia. Poznaj aktualne przepisy i dowiedz się, co możesz odziedziczyć.
Spis treści
- Czym jest spadek - podstawowe pojęcia
- Warunki wejścia praw do spadku
- Cywilnoprawny charakter praw
- Majątkowy charakter praw
- Prawa związane z osobą zmarłego
- Prawa przechodzące na oznaczone osoby
- Jakie prawa wchodzą w skład spadku
- Obowiązki spadkowe - długi
- Najważniejsze zmiany w 2025 roku
- Fundacja rodzinna w prawie spadkowym
- Niegodność dziedziczenia - nowe przepisy
- Praktyczne wskazówki
Czym jest spadek - podstawowe pojęcia
Kluczowe informacje
Spadek to ogół praw i obowiązków zmarłego, które przechodzą na spadkobierców w drodze spadkobrania. Nie wszystkie jednak prawa i obowiązki wchodzą w skład spadku.
Pod pojęciem spadku kryje się ogół praw i obowiązków zmarłego, które przechodzą na spadkobierców w drodze spadkobrania. Prawo spadkowe w Polsce zostało znacząco zmodyfikowane w latach 2023-2025, wprowadzając nowe instytucje prawne i zmieniając dotychczasowe regulacje.
Należy zwrócić uwagę, iż nie należą do spadku prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego, jak również prawa, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Warunki wejścia praw i obowiązków do spadku
Aby prawo lub obowiązek weszły do spadku, muszą spełniać łącznie wszystkie następujące warunki:
- mieć charakter cywilnoprawny
- mieć charakter majątkowy
- nie być ściśle związane z osobą zmarłego
- nie należeć do praw, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od spadkobrania
Ważne!
Nie wystarczy spełnienie tylko jednego, dwóch lub trzech warunków - wszystkie muszą być spełnione jednocześnie.
Cywilnoprawny charakter praw i obowiązków
Do spadku wchodzą wyłącznie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego o charakterze cywilnoprawnym. O zaliczeniu praw i obowiązków do grupy praw cywilnoprawnych przesądza ich pochodzenie - jedynie prawa i obowiązki wywodzące się ze stosunków prawnych regulowanych przepisami prawa cywilnego cechują się cywilnoprawną naturą.
Cechy stosunku cywilnoprawnego
Stosunek prawny ma charakter cywilnoprawny, gdy:
- opiera się na autonomii woli stron
- charakteryzuje się równorzędnością podmiotów
- brak jest podporządkowania którejś ze stron
Wchodzą do spadku
- Prawa z umów: sprzedaży, najmu, dzierżawy, pożyczki
- Prawa rzeczowe: własność, użytkowanie wieczyste
- Roszczenia z tytułu odszkodowań
- Uprawnienie do zwrotu nadpłaconego podatku dochodowego
Nie wchodzą do spadku
- Prawa i obowiązki administracyjnoprawne
- Zobowiązania karnoprawne (np. grzywny)
- Prawa do świadczeń emerytalnych i rentowych
- Zobowiązania finansowoprawne (z wyjątkami)
Przykład praktyczny
Sytuacja: Spadkodawca nie zapłacił orzeczonej w postępowaniu karnym grzywny.
Rozstrzygnięcie: To zobowiązanie nie wchodzi w skład spadku, gdyż jest normowane przepisami karnymi. Zgodnie z art. 15 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego, w razie śmierci skazanego sąd umarza postępowanie wykonawcze.
Majątkowy charakter praw i obowiązków
Za majątkowe uważa się te prawa i obowiązki, które uwarunkowane są bezpośrednio ekonomicznym interesem uprawnionego/zobowiązanego. Znacząca większość praw i obowiązków wynikających z norm cywilnoprawnych będzie miała taki charakter.
Prawa niemajątkowe (nie wchodzą do spadku)
- Wszystkie prawa osobiste:
- Prawo do ochrony zdrowia
- Prawo do ochrony wizerunku
- Wolność osobista
- Swoboda sumienia
- Tajemnica korespondencji
- Większość praw rodzinnych:
- Władza rodzicielska
- Prawo do żądania rozwodu
Wyjątek
Uprawnienie i obowiązek alimentacyjny mają charakter majątkowy, ale podlegają szczególnym regulacjom w kontekście dziedziczenia.
Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego
Ścisły związek prawa lub obowiązku z osobą spadkodawcy powoduje, że takie prawo lub obowiązek, mimo cywilnoprawnego i majątkowego charakteru, nie wchodzi w skład spadku.
Główne kategorie praw związanych z osobą zmarłego
1. Prawa i obowiązki alimentacyjne
- Prawo do otrzymywania alimentów wygasa z chwilą śmierci uprawnionego
- Obowiązek alimentacyjny nie przechodzi na spadkobierców
- Wyjątek: Zaległe raty alimentacyjne stają się długiem spadkowym
2. Prawa majątkowe o ograniczonej czasowo naturze
- Użytkowanie - wygasa z chwilą śmierci
- Prawo dożywocia - osobisty charakter
- Służebności osobiste - wygasają z chwilą śmierci uprawnionego
- Prawo do renty z tytułu uszkodzenia ciała
3. Stosunki obligacyjne oparte na zaufaniu
- Umowa o dzieło wymagająca szczególnych kwalifikacji
- Zlecenie - wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie
- Spółka cywilna - może się rozwiązać po śmierci wspólnika
4. Prawa spółdzielcze
Członkostwo w spółdzielni ustaje z chwilą śmierci, ale prawa majątkowe przechodzą na spadkobierców.
5. Roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę
Nie przechodzą na spadkobierców, chyba że:
- Roszczenie zostało uznane na piśmie, lub
- Powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego
Przykłady praktyczne
Przypadek 1: Służebność mieszkania
Sytuacja: Spadkodawcy przysługiwało prawo mieszkania u krewnego w osobnym pokoju (służebność osobista).
Rozstrzygnięcie: Zgodnie z art. 299 K.c. służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. Prawo to nie przechodzi na spadkobierców.
Przypadek 2: Spółka cywilna
Sytuacja: Umowa spółki cywilnej między trzema wspólnikami, bez zastrzeżenia o wejściu spadkobierców.
Rozstrzygnięcie: Śmierć wspólnika powoduje rozwiązanie umowy spółki w stosunku do niego. Spółka może przestać istnieć.
Prawa przechodzące na oznaczone osoby
Kolejną grupę praw niewchodzących w skład spadku stanowią prawa przechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Sytuacje takie przewidują przepisy szczególne.
Prawo najmu
Małżonek, dzieci i inne osoby, w stosunku do których ciążył obowiązek alimentacyjny, mogą wejść w stosunek najmu po zmarłym (jeśli zamieszkiwały stale z najemcą).
Środki z OFE
Prawo do żądania połowy środków z otwartego funduszu emerytalnego przez wskazane przez zmarłego osoby.
Ubezpieczenia
Suma z ubezpieczenia osobowego nie należy do spadku - otrzymują ją osoby wskazane w umowie ubezpieczenia.
Rachunki bankowe
W zależności od treści umowy. Bank może wypłacić wskazanej osobie kwotę do 20-krotności przeciętnego wynagrodzenia (około 179 250 zł w 2025 roku). Dyspozycja musi być złożona za życia właściciela konta ? po jego śmierci nie można jej już ustanowić ani zmienić.
Przykład: Wypłata z rachunku bankowego
Posiadacz rachunku może wskazać osobę, której bank wypłaci po jego śmierci kwotę do 20-krotności przeciętnego wynagrodzenia. W 2025 roku to około 179 250 zł (20 × 8962,28 zł). Jeśli posiadacz nie wskaże takiej osoby, środki wejdą do spadku.
Jakie prawa wchodzą w skład spadku
1. Prawa rzeczowe
W skład spadku wchodzą:
- Własność - nieruchomości i ruchomości
- Użytkowanie wieczyste
- Większość praw rzeczowych ograniczonych:
- Zastaw i hipoteka
- Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
- Służebności (z wyjątkiem osobistych)
- Posiadanie - obecnie przyjmuje się, że wchodzi w skład spadku
2. Stosunki zobowiązaniowe
Stosunki zobowiązaniowe stwarzają więź prawną między wierzycielem a dłużnikiem. Takie stosunki, których podmiotem był spadkodawca, w zasadzie nie wygasają z chwilą jego śmierci.
Przykłady roszczeń wchodzących do spadku
- Roszczenia z umów kupna-sprzedaży
- Uprawnienia z umów najmu
- Roszczenia odszkodowawcze
- Uprawnienie do odwołania darowizny
Przykład: Odwołanie darowizny
W skład spadku wchodzi uprawnienie darczyńcy do odwołania darowizny, o ile przesłanki do tego istniały przed śmiercią. Może to nastąpić, jeżeli obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub wywołał rozstrój zdrowia skutkujący śmiercią.
Obowiązki spadkowe - długi
Obok praw, w skład spadku wchodzą również cywilnoprawne obowiązki majątkowe, czyli długi spadkowe. Muszą one spełniać te same kryteria co prawa.
Rodzaje długów spadkowych
1. Długi powstałe za życia spadkodawcy
- Zaległe raty alimentacyjne (nieprzedawnione)
- Zobowiązania z umów cywilnoprawnych
- Koszty ostatniej choroby spadkodawcy
2. Długi powstające z chwilą śmierci
Zgodnie z art. 922 § 3 K.c., do długów spadkowych należą:
- Koszty pogrzebu - w zakresie odpowiadającym zwyczajom środowiska
- Koszty postępowania spadkowego - nieobciążające uczestników
- Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek
- Obowiązek wykonania zapisów i poleceń
- Koszty zarządu majątkiem spadkowym
- Wynagrodzenie wykonawcy testamentu
3. Szczególne obowiązki spadkobierców
- Udostępnienie mieszkania małżonkowi i bliskim na 3 miesiące
- Dostarczanie środków utrzymania dziadkom spadkodawcy (jeśli nie dziedziczą)
Ważne zmiany 2025
W związku z wprowadzeniem fundacji rodzinnej, koszty realizacji obowiązków alimentacyjnych przez fundację zaliczają się na poczet zachowku zstępnych, jeśli przekraczają przeciętną miarę przyjętą w środowisku.
Przykład: Koszty pogrzebu przy dożywociu
Jeśli na rzecz spadkodawcy ustanowiono prawo dożywocia, zobowiązany ponosi koszty pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. W tym przypadku koszty nie wchodzą w skład spadku jako długi spadkowe.
Najważniejsze zmiany w prawie spadkowym 2025
Nowa instytucja prawna umożliwiająca zarządzanie majątkiem rodzinnym i sukcesję biznesową.
Dodano nowe przesłanki: uchylanie się od alimentów i obowiązków opiekuńczych.
Ułatwienia w odrzucaniu spadku przez rodziców w imieniu dzieci, ograniczenie kręgu spadkobierców.
Kluczowe zmiany w liczbach
179 250 zł
Maksymalna wypłata z banku bez spadku (2025) - dyspozycja wkładem na wypadek śmierci
6 miesięcy
Termin na przyjęcie/odrzucenie spadku
100 000 zł
Minimalny fundusz założycielski fundacji rodzinnej
5 lat
Przedawnienie roszczeń o zachowek
Fundacja rodzinna w prawie spadkowym
Fundacja rodzinna to nowa instytucja wprowadzona w maju 2023 roku, która zrewolucjonizowała sposób zarządzania majątkiem rodzinnym i przekazywania go kolejnym pokoleniom.
Podstawowe założenia fundacji rodzinnej
- Minimalne wyposażenie: 100 000 zł
- Siedziba: musi być w Polsce
- Osobowość prawna: posiada od wpisu do rejestru
- Beneficjenci: członkowie rodziny i organizacje pożytku publicznego
Fundacja rodzinna a dziedziczenie
Nowe zasady spadkobrania
Fundacja rodzinna może być spadkobiercą, nawet jeśli nie istnieje w chwili otwarcia spadku. Warunek: musi być wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu.
Wpływ na zachowek
- Mienie przekazane fundacji rodzinnej zalicza się do podstawy obliczenia zachowku
- Darowizny sprzed więcej niż 10 lat nie zwiększają podstawy zachowku
- Fundacja może być zobowiązana do wypłaty zachowku
- Koszty realizacji alimentów przez fundację zaliczają się na poczet zachowku
Odpowiedzialność za długi
Fundacja rodzinna może odpowiadać za zobowiązania fundatora:
- Solidarnie - za zobowiązania powstałe przed ustanowieniem
- Subsydiarnie - za alimenty po ustanowieniu (gdy egzekucja z majątku fundatora bezskuteczna)
Niegodność dziedziczenia - nowe przepisy 2023-2025
Od 15 listopada 2023 roku znacząco rozszerzono katalog przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Obecnie art. 928 § 1 Kodeksu cywilnego przewiduje następujące podstawy:
Tradycyjne przesłanki (obowiązujące wcześniej)
Ciężkie przestępstwo
Umyślne popełnienie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy
Podstępne działania
Nakłonienie podstępem lub groźbą do sporządzenia/odwołania testamentu lub przeszkodzenie w tym
Fałszerstwo testamentu
Zniszczenie, ukrycie, przerobienie testamentu lub świadome skorzystanie z podrobionego
Nowe przesłanki od listopada 2023
Uchylanie się od alimentów
Uporczywe niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, określonego:
- Wyrokiem sądu
- Ugodą sądową
- Umową
- Innym oficjalnym aktem prawnym
Ważne
Musi być to uchylanie się uporczywe - jednorazowe zaniechanie nie wystarczy.
Zaniedbanie opieki
Uporczywe uchylanie się od obowiązku pieczy nad spadkodawcą wynikającego z:
- Władzy rodzicielskiej
- Opieki prawnej
- Funkcji rodzica zastępczego
- Obowiązków małżeńskich
- Wzajemnego szacunku rodzica i dziecka
Procedura uznania za niegodnego
Każdy, kto ma interes prawny (inny spadkobierca, osoba powołana w testamencie)
1 rok od dowiedziania się o przyczynie, ale nie później niż 3 lata od otwarcia spadku
Osoba uznana za niegodną traktowana jest tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku
Przykład praktyczny - nowe przepisy
Sytuacja: Dorosły syn przez 5 lat nie płacił alimentów na rzecz swojego ojca, mimo prawomocnego wyroku sądu. Ojciec zmarł, pozostawiając testament na rzecz fundacji.
Możliwe działanie: Fundacja może wnieść pozew o uznanie syna za niegodnego dziedziczenia z powodu uporczywego uchylania się od obowiązku alimentacyjnego.
Podstawa prawna: Art. 928 § 1 pkt 4 K.c. (nowa przesłanka od listopada 2023)
Praktyczne wskazówki na 2025 rok
Dla spadkodawców
Testament
- Rozważ sporządzenie testamentu notarialnego
- Uwzględnij możliwość wydziedziczenia
- Przemyśl ustanowienie fundacji rodzinnej
Rachunki bankowe
- Wskaż osobę uprawnioną do wypłaty (do 179 250 zł)
- Rozważ polisy ubezpieczeniowe
- Uporządkuj dokumentację finansową
Biznes rodzinny
- Rozważ fundację rodzinną (min. 100 000 zł)
- Zaplanuj sukcesję z wyprzedzeniem
- Skonsultuj się z prawnikiem
Dla spadkobierców
Lista kontrolna spadkobiercy 2025
- Sprawdź, czy istnieje testament
- Ustal pełny zakres majątku i długów, rozważ wniosek o spis inwentarza
- Rozważ rodzaj przyjęcia spadku (proste/z dobrodziejstwem inwentarza)
- Pamiętaj o 6-miesięcznym terminie na oświadczenie o odrzuceniu/przyjęcieu spadku.
- Sprawdź, czy nie ma podstaw do niegodności innych spadkobierców
- W przypadku pominięcia - rozważ roszczenie o zachowek
- Sprawdź istnienie fundacji rodzinnej
- Skonsultuj się z prawnikiem w skomplikowanych przypadkach
Zachowek w 2025 roku
Wysokość zachowku:
- Zasada ogólna: 1/2 udziału spadkowego
- Osoby małoletnie/niezdolne do pracy: 2/3 udziału spadkowego
- Przedawnienie: 5 lat od śmierci spadkodawcy
Nowe możliwości od maja 2023:
- Odroczenie terminu płatności zachowku
- Rozłożenie na raty
- Obniżenie wysokości ze względu na sytuację spadkobiercy
Najważniejsze zmiany 2025 - podsumowanie
- Fundacja rodzinna może być spadkobiercą i wpływa na zachowek
- Rozszerzone przesłanki niegodności - uwaga na alimenty i opiekę
- Uproszczone procedury odrzucania spadku przez rodziców
- Ograniczony krąg spadkobierców w trzeciej grupie
- Nowe możliwości w zakresie zachowku - raty, odroczenia