Czym jest spadek - czyli co możesz odziedziczyć?

Pod pojęciem spadku kryje się ogół praw i obowiązków zmarłego, które przechodzą na spadkobierców w drodze spadkobrania. Nie należą jednak do spadku praw i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego, jak również prawa, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Aby więc zaliczyć prawo lub obowiązek do spadku, musi spełniać łącznie następujące warunki:

1. mieć charakter cywilnoprawny,
2. mieć charakter majątkowy,
3. nie być ściśle związane z osoba zmarłego oraz
4. nie należeć do praw, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Co decyduje o cywilnoprawnym charakterze praw i obowiązków?

Do spadku wchodzą wyłącznie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego o charakterze cywilnoprawnym. O zaliczeniu praw i obowiązków do grupy praw i obowiązków cywilnoprawnych przesądza ich pochodzenie; jedynie bowiem prawa i obowiązki wywodzące się ze stosunków prawnych regulowanych przepisami prawa cywilnego cechują się cywilnoprawna naturą. Co jednak przesądza o tym, że dany stosunek prawny ma charakter cywilnoprawny? Otóż jest to metoda regulacji, oparta na autonomii woli stron takiego stosunku. Autonomia owa oznacza, iż strony mogą w dowolny sposób kształtować treść stosunku prawnego (w granicach prawa rzecz jasna), a w szczególności, że jedna ze stron nie jest podporządkowana drugiej (jak ma to miejsce np. w stosunkach administracyjnoprawnych). Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, cechą takiego stosunku jest przede wszystkim równorzędność podmiotów, brak jest tu podporządkowania którejś ze stron. Nie mają charakteru cywilnoprawnego prawa i obowiązki wynikające ze stosunków administracyjnoprawnych, prawnofinansowych, prawnokarnych.

Cywilnoprawny charakter będą więc miały wszelkie prawa i obowiązki pochodzące z umów, np. ze sprzedaży, najmu, dzierżawy, pożyczki itd. tym samym nie wejdą w skład spadku prawa i obowiązki natury administracyjnoprawnej, karnoprawnej czy finansowo prawnej (ale tu ważny wyjątek: na spadkobierców przechodzi uprawnienie do żądanie zwrotu kwoty nadpłaconego podatku dochodowego). Nie będzie też należeć do spadku uprawnienie do świadczeń emerytalnych i rentowych.

Przykład:

• Spadkodawca nie zapłacił orzeczonej w postępowaniu karnym grzywny. Jednakże to zobowiązanie nie wchodzi w skład spadku, gdyż jest to zobowiązanie normowane przepisani krarnymi, a nie cywilnymi. Zgodnie zaś z art. 15 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego, w razie śmierci skazanego sąd umarza postępowanie wykonawcze. Zatem na spadkobierców nie przechodzi obowiązek zapłaty kary grzywny.

Czym jest majątkowy charakter praw i obowiązków?

Za majątkowe uważa się te praw i obowiązki, które uwarunkowane są bezpośrednio ekonomicznym interesem uprawnionego/zobowiązanego. Jako że prawo cywilne co do zasady normuje stosunki majątkowe, także znacząca większość praw i obowiązków wynikających z norm cywilnoprawnych będzie miała taki charakter, zaś prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym będą należały do rzadkości. Tym samym łatwiej scharakteryzować kategorię praw i obowiązków majątkowych poprzez wyszczególnienie praw i obowiązków niemajątkowych. Do tych ostatnich zalicza się zatem:

1. wszystkie prawa osobiste (np. prawo do ochrony zdrowia, prawo do ochrony wizerunku, wolność osobista, swoboda sumienia itp.), a tym samym związane z nimi obowiązki oraz
2. prawa i obowiązki wynikające ze stosunków prawnorodzinnych (np. władza rodzicielska); ale już uprawnienie i obowiązek alimentacyjny mają charakter majątkowy.

Do spadku nie należą natomiast prawa i obowiązki zmarłego o charakterze niemajątkowym, czyli nie związane w sposób bezpośredni ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego. Do takich praw należą bez wątpienia dobra osobiste (np. prawo do ochrony zdrowia, czci, wolności, tajemnicy korespondencji) oraz niektóre prawa rodzinne, wynikające z małżeństwa czy pokrewieństwa, jak np. prawo do żądania rozwodu. Prawa, o których mowa wyżej, nie podlegają dziedziczeniu, gdyż wygasają z chwilą śmierci uprawnionego.

Jakie prawa i obowiązki w sposób ścisły wiążą się z osobą zmarłego?

Ścisły związek prawa lub obowiązku z osobą spadkodawcy powoduje, że takie prawo lub obowiązek, mimo cywilnoprawnego i majątkowego charakteru, nie wchodzi w skład spadku. Dotyczy to praw, które służą zaspokajaniu indywidualnych potrzeb uprawnionego. Ich powstanie związane jest z sytuacją konkretnej osoby; np. jeśli spadkodawcy przysługiwały alimenty zasądzone przez sąd, to takie uprawnienie do pobierania alimentów wygasa z chwilą śmierci uprawnionego i nie przechodzi na spadkobierców. 

W przypadku tej kategorii również łatwiej ją opisać poprzez odwołanie się do przykładów praw i obowiązków, które jednak są ściśle powiązane z osobą zmarłego; wszelkie pozostałe wejdą w skład spadku. A zatem spośród praw i obowiązków, które wiążą się nierozerwalnie z osobą zmarłego, wymienić należy wśród najważniejszych:

1. prawa i obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków rodzinnych - np. prawo do żądania dostarczenia środków utrzymania (alimentów) i odpowiadający mu obowiązek alimentacyjny – prawo to gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego, a w razie śmierci zobowiązanego obowiązek nie przechodzi na jego spadkobierców (139 k.r.o.), może powstać do zobowiązanego w dalszej kolejności (132 k.r.o.); raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za życia uprawnionego i zostały prawomocnie zasądzone, należą do spadku po uprawnionym (SN); spadkobierców zobowiązanego obciąża obowiązek uiszczenia rat alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia ich spadkodawcy. W tej kategorii są też wyjątki – prawa i obowiązki (rodzinne majątkowe), które należą do spadku i z nim przechodzą na spadkobierców;
2. inne prawa majątkowe, które z definicji nie mogą trwać dłużej niż przez czas życia uprawnionego - zalicza się tu użytkowanie, prawo dożywocia, służebności osobiste (choć można się umówić, by służebność mieszkania przeszła na oznaczone osoby) oraz prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (444 k.c.) albo ustanowionej w drodze umowy (905 k.c.), a także prawo dożywocia;
3. niektóre stosunki obligacyjne - tzn. zobowiązaniowe (które strony zwykle nawiązują ze względu na szczególne umiejętności jednej z nich lub osobiste zaufanie) - ulegające rozwiązaniu w razie śmierci jednej ze stron – skutek ten zależy zwykle od dalszych okoliczności określonych w ustawie lub od treści umowy; Chodzi z reguły o takie stosunki prawne, w których występuje element szczególnego zaufania lub świadczenie ma być spełnione przez osobę o pewnych kwalifikacjach. Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie (wymaga pewnych kwalifikacji artystycznych, rzemieślniczych, np. dla namalowania obrazu), rozwiązuje się wskutek jego śmierci (645 § 1 k.c.); w braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa wskutek śmierci dającego zlecenie (747 k.c.), natomiast wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie (748 k.c.); w przypadku śmierci wspólnika umowa spółki w stosunku do niego ulega rozwiązaniu, a jeśli było tylko 2 wspólników, to cała spółka przestaje istnieć, w umowie można jednak skutek ten wyłączyć, postanawiając, że do spółki na miejsce zmarłego wspólnika wejdą jego spadkobiercy (872 k.c.);
4. wszelkie praw spółdzielcze, gdyż powiązane one są z członkostwem w spółdzielni, a to ustaje w skutek śmierci członka; Na spadkobierców przechodzą jednak prawa majątkowe członka, jakie przysługiwałyby mu w razie wystąpienia ze spółdzielni;
5. nie przechodzi w zasadzie na spadkobierców prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdędoznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych. Wyjątek: gdy roszczenie zostało uznane na piśmie albo powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego (448 w zw. 445 § 3 k.c.). 

Przykład:

• Spadkodawca został niesłusznie aresztowany i w związku z tym przysługiwało mu roszczenie o odszkodowanie za niesłuszne aresztowanie. Jednak przed śmiercią nie wystąpił o zasądzenie odszkodowania. Zatem wraz ze śmiercią uprawnionego roszczenie wygasło. Jest to bowiem prawo ściśle związane z osobą uprawnionego. Gdyby natomiast spadkodawca wystąpił z odpowiednim powództwem, wówczas w skład spadku wejdzie roszczenie o odszkodowanie.

Przykład:

• Spadkodawcy przysługiwało prawo mieszkania u krewnego w osobnym pokoju.. Powyższe uprawnienie stanowiło służebność osobistą, polegającą na obciążeniu nieruchomości (lokalu mieszkalnego) na rzecz oznaczonej osoby fizycznej. Zgodnie z art. 299  K.c. służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. Podkreśla to ścisłe związanie tego prawa z osobą, której ono przysługuje. Prawo takie jest niezbywalne i wygaśnie najpóźniej ze śmiercią uprawnionego.

Przykład:

• Umowa spółki cywilnej została zawarta pomiędzy trzema wspólnikami. W umowie nie zastrzeżono, że spadkobiercy zmarłego wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. Zatem śmierć wspólnika 3-osobowej spółki powoduje skutek w postaci rozwiązania umowy spółki. Spółka przestaje istnieć.

Jakie prawa przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami?

Kolejną grupę praw i obowiązków majątkowych niewchodzących w skład spadku stanowią prawa przechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Prawa te nie wchodzą do spadku, wszelkie pozostałe zaś – tak. Sytuacje takie przewidują przepisy szczególne, wskazujące konkretne osoby, na które przechodzą prawa lub obowiązki spadkodawcy. Do tych praw zalicza się:

1. prawo określonych w ustawie osób (małżonek, dzieci oraz inne osoby, w stosunku do których na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny, konkubent zmarłego) do wejścia w stosunek najmu po zmarłym, jeśli osoby te zamieszkiwały stale z najemca do chwili jego śmierci;
2. służebność mieszkania przysługująca dzieciom, rodzicom i małżonkowi zmarłego, jeśli tak się umówiono,
3. prawo do żądania połowy środków zgromadzonych na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego przez wskazane przez zmarłego osoby;
4. prawo do żądania przez oznaczone osoby sumy przypadającej uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia osobowego;Suma przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia osobowego nie należy do spadku po ubezpieczonym. Uprawnione do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie lub w ogólnych warunkach ubezpieczenia (art. 831 K.c.);
5. prawo żądania od banku, w którym rachunek miał zmarły, zwrotu kosztów pogrzebu;
6. prawo żądania od banku przez wskazaną przez posiadacza rachunku osobę wypłaty kwoty nie przekraczającej dwudziestokrotności przeciętnego wynagrodzenia (jeśli tak postanowił zmarły posiadacz rachunku);
7. prawo do żądania od spółdzielni wypłaty udziału, jeśli zmarły członek tak postanowił.

Przykład:

• Posiadacz rachunku oszczędnościowego może wskazać w umowie z bankiem osobę, której bank ma wypłacić z chwilą jego śmierci kwotę nie wyższą niż przypadająca na ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie przekraczającą jednak wysokości środków na rachunku. Kwota ta nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Powyższa możliwość wskazania osoby uprawnionej nie może dotyczyć rachunku oszczędnościowego prowadzonego dla kilkuosób (tak wynika z przepisów art. 57 Prawa bankowego). W sytuacji, gdy posiadacz rachunku nie wskaże osoby, której bank ma wypłacić z chwilą jego śmierci określoną kwotę, wówczas środkizgromadzone na rachunku bankowym wejdą w skład spadku i będą podlegały dziedziczeniu na zasadach ogólnych.

Jakie prawa wchodzą w skład spadku?

W skład spadku wchodzą prawa rzeczowe, czyli własność, użytkowanie wieczyste i większość praw rzeczowych ograniczonych (ograniczone prawa rzeczowe to użytkowanie, służebność, spółdzielcze własnościowe prawa, zastaw i hipoteka). Odrębnym problemem jest problem dziedziczenia posiadania. Obecnie przyjmuje się, że posiadanie wchodzi w skład spadku.

Stosunki zobowiązaniowe stwarzają więź prawną, na podstawie której jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnika) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić. Takie stosunki, których podmiotem był spadkodawca, w zasadzie nie wygasają z chwilą jego śmierci. Wyjątki zostały omówione powyżej (np. umowa o dzieło lub zlecenie). Zatem również prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, co do zasady, wchodzą w skład spadku.

W związku z powyższym przechodzą na spadkobiercę roszczenia wynikające z większości umów zawartych przez spadkodawcę.

Przykład:

• Jeśli spadkodawca zawarł umowę kupna-sprzedaży jakiejś rzeczy, która nie została wykonana przed jego śmiercią, spadkobierca ma prawo domagać się wydania rzeczy i spełnienia innych świadczeń, o ile przewidywała je umowa.

Przykład:

• W skład spadku wchodzi także uprawnienie darczyńcy do odwołania darowizny. Prawo to wchodzi w skład spadku, o ile zdarzenia powodujące powstanie takiego uprawnienia istniały już przed śmiercią darczyńcy.. Taka sytuacja może także zaistnieć, jeżeli obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy (art. 899 § 2 K.c.). Wówczas spadkobierca może odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności obdarowanego.

Jakie obowiązki wchodzą w skład spadku?

Obok praw, w skład spadku wchodzą również cywilnoprawne obowiązki majątkowe, czyli długi spadkowe. Analogicznie jak prawa wchodzące w skład spadku, również obowiązki muszą spełnić określone kryteria. Muszą zatem mieć charakter majątkowy, nie mogą pozostawać w ścisłym związku z osobą spadkodawcy oraz nie mogą przechodzić na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Do spadku należą więc także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, a także koszty zarządu majątkiem spadkowym oraz wynagrodzenie wykonawcy testamentu (jeśli taki został ustanowiony) - dalej je przedstawiamy.

Przykład:

• Obowiązek alimentacyjny spadkodawcy gaśnie z chwilą śmierci zobowiązanego. Jednak przechodzi na spadkobierców obowiązek zapłaty wymagalnych rat alimentacyjnych. Zatem, jeżeli spadkodawca nie płacił alimentów, obowiązek zapłaty wymagalnych rat przechodzi na spadkobierców i staje się długiem spadkowym. Dotyczy to jednak tylko rat nieprzedawnionych, bowiem w skład spadku wchodzi także prawo uchylenia się od zaspokojenie przedawnionego roszczenia (w przypadku świadczeń okresowych, a do takich należą alimenty, okres przedawnienia wynosi 3 lata).

Należy także zwrócić uwagę, że spadkobiercy mogą stać się podmiotami pewnych obowiązków, które nie ciążyły na spadkodawcy. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, kiedy stosunek prawny, którego podmiotem był spadkodawca wygasł z chwilą jego śmierci, jednak pozostały pewne obowiązki o charakterze majątkowym.

Przykład:

• Umowa o namalowanie obrazu przez spadkodawcę uległa rozwiązaniu z chwilą śmierci jednej ze stron. Jednakże zamawiający obraz zapłacił za niego, w formie zaliczki, połowę ceny. W związku z tym, że świadczenie nie zostanie spełnione, kwota, którą zapłacił zamawiający, powinna ulec zwrotowi.

Do długów spadkowych należą także obowiązki powstające z chwilą śmierci spadkodawcy, związane z otwarciem spadku. Zgodnie z art. 922 § 3 K.c., do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w  jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach. 

Przykład:

• Wedle przepisów Kodeksu cywilnego spadkobierca jest zobowiązany udostępnić małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy, które zamieszkiwały z nim do dnia jego śmierci, mieszkanie i urządzenia domowe, przez okres 3 miesięcy od dnia otwarcia spadku.

Nie wszystkie koszty postępowania spadkowego, o których mowa w art. 922 § 3 K.c. wchodzą w skład długów spadkowych. Koszty postępowania spadkowego ponoszą bowiem sami uczestnicy tego postępowania. W związku z tym do długów spadkowych można zaliczyć tylko takie koszty, które nie obciążają uczestników postępowania spadkowego. Zatem w skład długów spadkowych wejdą m.in.: koszty spisu inwentarza, ustanowienia wykonawcy testamentu i jego wynagrodzenie, przesłuchania świadków testamentu ustnego.

Przykład:

• Jeżeli spadkobierca obciążony obowiązkiem pokrycia kosztów spisu inwentarza umrze przed jego wykonaniem, obowiązek ten przechodzi z kolei na jego następców prawnych.

Długami spadkowymi są także koszty pogrzebu spadkodawcy. Zatem w grę wchodzą wydatki takie jak: koszt trumny, miejsca na grób, uroczystości pogrzebowych. Podkreślenia wymaga fakt, że pogrzeb ma odpowiadać zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Przepisy nie precyzują, co dokładnie należy rozumieć pod powyższym pojęciem. Zatem w razie sporu, kwestie związane z zaliczeniem kosztów nagrobka do kosztów pogrzebu powinien rozstrzygnąć sąd, biorąc pod uwagę przyjęte i stosowane w danym środowisku zwyczaje.

Ponadto długami spadkowymi będą koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy, czyli koszty sprawowania opieki, leczenia, utrzymania go.

Przykład:

• Na rzecz spadkodawcy ustanowiono prawo dożywocia. Zatem zgodnie z art. 908 § 1 K.c. na zobowiązanym ciąży obowiązek sprawienia własnym kosztem dożywotnikowi pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. W tym przypadku koszty pogrzebu nie wchodzą w skład spadku jako długi spadkowe.

Ponadto wśród długów spadkowych należy także wymienić obowiązek dostarczania dziadkom spadkodawcy środków utrzymania. Obowiązek ten powstaje, gdy dziadkowie nie zostali powołani do dziedziczenia, znajdują się w niedostatku oraz nie mogą otrzymać należnych im świadczeń od osób, na których ciąży względem nich obowiązek alimentacyjny.

Przepisy Kodeksu cywilnego przyznają spadkodawcy możliwość wyboru spełnienia świadczenia w stosunku do dziadków spadkodawcy. Mianowicie spadkobierca może dostarczać im środki utrzymania lub uiścić jednorazowo na ich rzecz sumę odpowiadającą 1/4 kwoty jemu przypadającej ze spadku.

Pamiętaj, że:

• Nie wszystko prawa i obowiązki zmarłego wchodzą do spadku,
• Aby prawa lub obowiązki weszły do spadku, muszą łącznie spełniać wszystkie wymienione na wstępie kryteria; nie wystarczy więc spełnienie tylko jednego, dwóch lub trzech.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (tj. Dz.U.2014.121, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe ( tj. Dz.U.2015.128, ze zmianami)