Spis treści
- Wprowadzenie - podstawowe zasady prawa autorskiego
- Dozwolony użytek prywatny - kiedy i jak korzystać
- Prawo cytatu - reguły przytaczania utworów
- Publiczne wykonywanie utworów - co jest dozwolone
- Rozpowszechnianie w celach informacyjnych
- Uprawnienia instytucji oświatowych i naukowych
- Inne przypadki dozwolonego użytku
- Najważniejsze zmiany w prawie autorskim 2024-2025
- Zasady bezpiecznego korzystania z dozwolonego użytku
- Podstawa prawna
Wprowadzenie - podstawowe zasady prawa autorskiego
Zasadą w prawie autorskim jest, iż z utworu może korzystać lub nim rozporządzać tylko osoba uprawniona. Najczęściej będzie to sam twórca lub osoba, która nabyła określone prawa majątkowe, lub na rzecz której ustanowiona została licencja. Jednak od tej reguły istnieją ważne wyjątki, dzięki którym osoba w żaden sposób nie uprawniona do określonego utworu może z niego korzystać w oznaczonym zakresie.
Kluczowe założenie
Dozwolony użytek to kompromis między interesami twórców a potrzebami społeczeństwa w dostępie do kultury, wiedzy i informacji. Pozwala on na legalne korzystanie z utworów bez zgody autora w ściśle określonych przypadkach.
Dozwolony użytek prywatny - kiedy i jak korzystać
Nawet jeśli osoba nie posiada praw do dzieła, może z niego korzystać dla własnych, prywatnych potrzeb, o ile jest to dzieło już rozpowszechnione. Korzystanie takie nie może być jednak źródłem zysku i musi spełniać określone warunki.
Warunki podstawowe
Utwór musi być już rozpowszechniony (publicznie udostępniony za zgodą twórcy). Korzystanie musi być nieodpłatne i służyć celom osobistym.
Krąg osób
Dozwolony użytek obejmuje krąg osób pozostających w związku osobistym - pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.
Pojedyncze egzemplarze
Można korzystać z pojedynczych egzemplarzy utworów. Masowe kopiowanie jest niedozwolone.
Praktyczne przykłady dozwolonego użytku prywatnego
Możesz wypożyczać książki osobom, z którymi utrzymujesz stały kontakt towarzyski, ale nie możesz wymieniać się książkami w ramach prywatnego klubu miłośników literatury, jeśli nie wszyscy członkowie się znają.
Możesz skopiować płytę CD dla własnego użytku w samochodzie lub przekazać kopię członkowi rodziny, ale nie możesz sprzedawać kopii ani udostępniać ich szerokiemu gronu osób.
Możesz puszczać muzykę na domowej imprezie w gronie znajomych, ale nie możesz organizować płatnych seansów filmowych z wykorzystaniem wypożyczonych filmów.
Ważne ograniczenia
Dozwolony użytek prywatny nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego. Nie dotyczy również programów komputerowych, które mają odrębne regulacje.
Prawo cytatu - reguły przytaczania utworów
Jeśli zamierzasz zawrzeć w swoim utworze fragment innego dzieła i później go rozpowszechnić, możesz skorzystać z prawa cytatu. Ustawodawca dopuścił możliwość przytaczania urywków rozpowszechnionych utworów lub rozpowszechnione drobne utwory w całości.
Dozwolone cele cytowania
Wyjaśnienie lub analiza krytyczna
Na przykładzie fragmentu jakiegoś utworu wyrażasz własne zdanie lub opinię, analizujesz dzieło w szerszym kontekście.
Prawa gatunku
Twórca karykatury wykorzystuje elementy cudzego utworu, co jest uzasadnione prawami rządzącymi się formą karykatury.
Nauczanie
Fragmenty wykorzystywane w podręcznikach lub czasopismach popularno-naukowych w celach edukacyjnych.
Wynagrodzenie za cytaty
Jeżeli fragmenty cudzych utworów umieszczone zostają w podręczniku bez związku z własną twórczością cytującego (np. w przypisach), osobie uprawnionej należy się wynagrodzenie. W pozostałych przypadkach osoba cytująca nie jest zobowiązana do zapłaty.
Publiczne wykonywanie utworów - co jest dozwolone
Wolno wykonywać publicznie opublikowane utwory literackie, muzyczne i słowo-muzyczne, jeżeli nie łączy się to z osiąganiem korzyści majątkowych.
Dozwolone sytuacje
Okazjonalne wykonywanie na żywo (np. na ulicy), wykonywanie utworów związane z uroczystościami państwowymi, religijnymi czy szkolnym apelem.
Zabronione sytuacje
Imprezy reklamowe, promocyjne czy wyborcze. Także wystawienie obrazu w sklepie, który może potencjalnie przyciągać klientów.
Rozpowszechnianie w celach informacyjnych
Media mogą rozpowszechniać w celach informacyjnych określone rodzaje utworów bez zgody twórcy.
Rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach mogą być swobodnie przytaczane przez inne media.
Aktualne artykuły i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone zakaz dalszego rozpowszechniania.
Rozpowszechnione, aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie mogą być wykorzystywane w innych mediach.
Dozwolone są krótkie wyciągi ze sprawozdań, przeglądy publikacji i krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów.
Wynagrodzenie dla twórców
W przypadku rozpowszechniania aktualnych artykułów i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich, twórcom należy się wynagrodzenie.
Uprawnienia instytucji oświatowych i naukowych
Instytucje naukowe i oświatowe mają szczególne uprawnienia w zakresie korzystania z utworów chronionych prawem autorskim.
Biblioteki, archiwa i szkoły mogą:
Udostępnianie zbiorów
Nieodpłatne udostępnianie egzemplarzy utworów rozpowszechnionych w zakresie swoich zadań statutowych.
Ochrona zbiorów
Sporządzanie lub zlecanie sporządzenia egzemplarzy w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów.
Dostęp cyfrowy
Udostępnianie zbiorów dla celów badawczych za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie tych jednostek.
Instytucje naukowe i oświatowe
Mogą korzystać z opublikowanych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać egzemplarze fragmentów w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań.
Inne przypadki dozwolonego użytku
Poza głównymi kategoriami dozwolonego użytku, prawo autorskie przewiduje również inne specyficzne zezwolenia.
Bezpieczeństwo publiczne
Korzystanie z utworów dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych.
Obiekty budowlane
Korzystanie z utworu w postaci obiektu budowlanego w celu odbudowy lub remontu.
Najważniejsze zmiany w prawie autorskim 2024-2025
Nowelizacja ustawy o prawie autorskim z 2024 roku wprowadza istotne zmiany, które weszły w życie 20 września 2024 roku, a niektóre wejdą w życie 20 lutego 2025 roku.
Nowe prawa twórców i wykonawców
Od 20 lutego 2025 roku artyści wykonawcy utworów literackich, publicystycznych, naukowych, muzycznych i słowno-muzycznych otrzymują niezbywalne prawo do wynagrodzenia za publiczne udostępnianie ich wykonań w Internecie (streaming, VOD).
Kluczowe zmiany wprowadzone nowelizacją:
Twórcy i artyści wykonawcy mają prawo do wynagrodzenia z tytułu udostępniania utworów w serwisach internetowych, które umożliwiają dostęp w dowolnym czasie i miejscu.
Twórcy mają prawo do regularnych (nie rzadziej niż raz w roku) informacji o sposobie eksploatacji ich praw i uzyskiwanych z tego tytułu przychodach.
W przypadku rażąco niskiego wynagrodzenia, twórcy mogą żądać podwyższenia wynagrodzenia przez sąd.
Platformy internetowe są uznawane za podmioty korzystające z utworów udostępnianych przez użytkowników i muszą uzyskiwać stosowne licencje.
Zasady bezpiecznego korzystania z dozwolonego użytku
Aby bezpiecznie korzystać z dozwolonego użytku, należy przestrzegać określonych zasad i ograniczeń.
Podstawowe zasady
- Zawsze wymieniaj twórcę i źródło utworu
- Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu
- Nie może godzić w słuszne interesy twórcy
- Korzystanie musi pozostawać w rozsądnych granicach
Czego unikać
- Masowego kopiowania (np. tysiąca kopii książki)
- Korzystania z nielegalnych źródeł
- Osiągania korzyści majątkowych z dozwolonego użytku
- Naruszania normalnej eksploatacji utworu
Szczególne przypadki wymagające ostrożności
| Rodzaj utworu | Dozwolone działania | Ograniczenia |
|---|---|---|
| Programy komputerowe | Kopia zapasowa, testowanie, naprawy | Specjalne przepisy (art. 75-77) |
| Bazy danych | Własny użytek naukowy | Wyłącznie niekomercyjne badania |
| Utwory architektoniczne | Odbudowa, remont | Zakaz budowania według cudzego projektu |
| Utwory niepublikowane | Brak dozwolonego użytku | Wymaga zawsze zgody twórcy |
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2025.24 t.j. ze zmianami)