Zasadą w prawie autorskim jest, iż z utworu może korzystać lub nim rozporządzać tylko osoba uprawniona. Najczęściej będzie to sam twórca lub osoba, która nabyła określone prawa majątkowe, lub na rzecz której ustanowiona została licencja. Jednak od tej reguły istnieją wyjątki, dzięki którym osoba w żaden sposób nie uprawniona do określonego utworu może z niego korzystać w oznaczonym zakresie.
Czy i w jakim zakresie można korzystać z rozpowszechnionego utworu? (dozwolony użytek prywatny)
Nawet jeśli osoba nie posiada praw do dzieła to może z niego korzystać dla własnych, prywatnych potrzeb, o ile jest to dzieło już rozpowszechnione. Korzystanie takie nie może być jednak źródłem zysku (np. nie można urządzać płatnych seansów filmu, który został pozyskany z wypożyczalni). Zakres podmiotowy prywatnego użytku obejmuje krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Oznacza to np., że można wypożyczać książki osobom, z którymi utrzymuje się stały kontakt towarzyski, ale nie można wymieniać się już książkami w ramach prywatnego klubu miłośników literatury, jeśli nie wszyscy członkowie się znają i utrzymują ze sobą stały kontakt.
W jakim zakresie można cytować inne utwory?
Jeśli określona osoba zamierza zawrzeć w swoim utworze fragment innego dzieła, a później swój utwór rozpowszechnić, to działanie takie nie mieści się w granicach dozwolonego użytku prywatnego. Utwór ten trafia bowiem do nieoznaczonego kręgu odbiorców a jego rozpowszechnianie często wiązać się będzie z osiąganiem korzyści majątkowych. Dlatego ustawodawca dopuścił możliwość przytaczania urywków rozpowszechnionych utworów lub rozpowszechnione drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym:
- wyjaśnieniem lub analizą krytyczną (np. na przykładzie fragmentu jakiegoś utworu wyrażamy własne zdanie lub opinię),
- prawami gatunku (np. Kowalski tworząc karykaturę cudzego utworu wykorzystuje jej elementy, jednak uzasadnione jest to prawami rządzącymi się formą karykatury),
- nauczaniem (np. fragmenty występujące w podręcznikach lub czasopismach popularno-naukowych).
Jednak jeżeli fragmenty cudzych utworów, lub drobne utwory w całości umieszczone zostają w podręczniku, ale bez związku z własną twórczością cytującego (np. w przypisach), to osobie uprawnionej z tytułu autorskich praw majątkowych należeć się będzie wynagrodzenie. W przeciwnym wypadku, oraz w przypadkach wskazanych wyżej osoba cytująca nie jest zobowiązana do zapłaty wynagrodzenia.
Czy można publicznie śpiewać cudze piosenki?
Tak, wolno bowiem wykonywać publicznie opublikowane utwory literackie, muzyczne i słowo-muzyczne, jeżeli nie łączy się to z osiąganiem korzyści majątkowych. Przykładem jest okazjonalne wykonywanie na żywo (np. na ulicy), wykonywanie utworów związane z uroczystościami państwowymi, religijnymi czy szkolnym apelem. Nie dotyczy to jednak imprez reklamowych, promocyjnych czy wyborczych.
Również właściciel utworu plastycznego może go wystawiać publicznie, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Nie będzie więc można więc powiesić obrazu w sklepie, bowiem należy uznać, że obraz taki może potencjalnie przyciągać klientów, co jednoznaczne jest z osiąganiem korzyści majątkowych.
Czy można rozpowszechniać cudze utwory celem informacji?
Można rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji:
- rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach,
- rozpowszechnione, aktualne artykuły i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione,
- rozpowszechnione, aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie,
- krótkie wyciągi ze sprawozdań i artykułów,
- przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych,
- krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów.
W wypadku rozpowszechniania aktualnych artykułów i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne lub aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich, twórcy tych utworów należy się wynagrodzenie.
Można też w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach przytaczać fragmenty utworów udostępnianych podczas tych wydarzeń, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji (np. relacja w programie informacyjnym o koncercie zespołu muzycznego).
Jakie są uprawnienia instytucji o charakterze oświatowym?
Instytucje naukowe i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z opublikowanych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów opublikowanego utworu.
Biblioteki, archiwa i szkoły mogą:
- udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych,
- sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów,
- udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek.
Co wolno jeszcze bez zgody twórcy?
Wolno rozpowszechniać:
- utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku,
- w encyklopediach i atlasach - opublikowane utwory plastyczne i fotograficzne, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Twórcy przysługuje wówczas prawo do wynagrodzenia
Poza powyższymi, dochodzą również specyficzne zezwolenia wynikające z prawa autorskiego m.in:
-Wolno korzystać z utworów dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych oraz sprawozdań z tych postępowań.
-Wolno korzystać z utworów w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, w zakresie uzasadnionym promocją tej wystawy lub sprzedaży, z wyłączeniem innego handlowego wykorzystania. Korzystanie, o którym mowa w ust. 1, dotyczy w szczególności publicznie dostępnych wystaw w muzeach, galeriach, salach wystawowych i obejmuje korzystanie z utworów w ogłoszeniach, katalogach i innych materiałach rozpowszechnianych dla promocji wystawy lub sprzedaży oraz wystawienie lub inne udostępnianie egzemplarzy utworów dla tych celów.
-Wolno korzystać z utworu w postaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia, w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego.
-Wolno korzystać z utworów w związku z prezentacją lub naprawą sprzętu.
-Wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.
-Wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.
Pamiętaj, że:
- Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku, pod warunkiem wymienienia twórcy i źródła. Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy (np. nie można zrobić sobie tysiąca kopii książki w ramach prywatnego użytku).
- Dozwolony użytek prywatny nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego.
- Przepisy dotyczące dozwolonego użytku prywatnego nie dotyczą programów komputerowych, korzystanie z nich uregulowane jest w specyficzny sposób.
Podstawa prawna
- Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity: Dz.U.2006.90.631 ze zmianami).