Kiedy możesz korzystać z cudzego utworu bez umowy? Przewodnik po dozwolonym użytku

Wprowadzenie - podstawowe zasady prawa autorskiego

Zasadą w prawie autorskim jest, iż z utworu może korzystać lub nim rozporządzać tylko osoba uprawniona. Najczęściej będzie to sam twórca lub osoba, która nabyła określone prawa majątkowe, lub na rzecz której ustanowiona została licencja. Jednak od tej reguły istnieją ważne wyjątki, dzięki którym osoba w żaden sposób nie uprawniona do określonego utworu może z niego korzystać w oznaczonym zakresie.

Kluczowe założenie

Dozwolony użytek to kompromis między interesami twórców a potrzebami społeczeństwa w dostępie do kultury, wiedzy i informacji. Pozwala on na legalne korzystanie z utworów bez zgody autora w ściśle określonych przypadkach.

Dozwolony użytek prywatny - kiedy i jak korzystać

Nawet jeśli osoba nie posiada praw do dzieła, może z niego korzystać dla własnych, prywatnych potrzeb, o ile jest to dzieło już rozpowszechnione. Korzystanie takie nie może być jednak źródłem zysku i musi spełniać określone warunki.

Warunki podstawowe

Utwór musi być już rozpowszechniony (publicznie udostępniony za zgodą twórcy). Korzystanie musi być nieodpłatne i służyć celom osobistym.

Krąg osób

Dozwolony użytek obejmuje krąg osób pozostających w związku osobistym - pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

Pojedyncze egzemplarze

Można korzystać z pojedynczych egzemplarzy utworów. Masowe kopiowanie jest niedozwolone.

Praktyczne przykłady dozwolonego użytku prywatnego

1
Pożyczanie książek

Możesz wypożyczać książki osobom, z którymi utrzymujesz stały kontakt towarzyski, ale nie możesz wymieniać się książkami w ramach prywatnego klubu miłośników literatury, jeśli nie wszyscy członkowie się znają.

2
Kopiowanie muzyki

Możesz skopiować płytę CD dla własnego użytku w samochodzie lub przekazać kopię członkowi rodziny, ale nie możesz sprzedawać kopii ani udostępniać ich szerokiemu gronu osób.

3
Domowe imprezy

Możesz puszczać muzykę na domowej imprezie w gronie znajomych, ale nie możesz organizować płatnych seansów filmowych z wykorzystaniem wypożyczonych filmów.

Ważne ograniczenia

Dozwolony użytek prywatny nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego. Nie dotyczy również programów komputerowych, które mają odrębne regulacje.

Prawo cytatu - reguły przytaczania utworów

Jeśli zamierzasz zawrzeć w swoim utworze fragment innego dzieła i później go rozpowszechnić, możesz skorzystać z prawa cytatu. Ustawodawca dopuścił możliwość przytaczania urywków rozpowszechnionych utworów lub rozpowszechnione drobne utwory w całości.

Dozwolone cele cytowania

Wyjaśnienie lub analiza krytyczna

Na przykładzie fragmentu jakiegoś utworu wyrażasz własne zdanie lub opinię, analizujesz dzieło w szerszym kontekście.

Prawa gatunku

Twórca karykatury wykorzystuje elementy cudzego utworu, co jest uzasadnione prawami rządzącymi się formą karykatury.

Nauczanie

Fragmenty wykorzystywane w podręcznikach lub czasopismach popularno-naukowych w celach edukacyjnych.

Wynagrodzenie za cytaty

Jeżeli fragmenty cudzych utworów umieszczone zostają w podręczniku bez związku z własną twórczością cytującego (np. w przypisach), osobie uprawnionej należy się wynagrodzenie. W pozostałych przypadkach osoba cytująca nie jest zobowiązana do zapłaty.

Publiczne wykonywanie utworów - co jest dozwolone

Wolno wykonywać publicznie opublikowane utwory literackie, muzyczne i słowo-muzyczne, jeżeli nie łączy się to z osiąganiem korzyści majątkowych.

Dozwolone sytuacje

Okazjonalne wykonywanie na żywo (np. na ulicy), wykonywanie utworów związane z uroczystościami państwowymi, religijnymi czy szkolnym apelem.

Zabronione sytuacje

Imprezy reklamowe, promocyjne czy wyborcze. Także wystawienie obrazu w sklepie, który może potencjalnie przyciągać klientów.

Rozpowszechnianie w celach informacyjnych

Media mogą rozpowszechniać w celach informacyjnych określone rodzaje utworów bez zgody twórcy.

1
Sprawozdania o wydarzeniach

Rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach mogą być swobodnie przytaczane przez inne media.

2
Artykuły polityczne i gospodarcze

Aktualne artykuły i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone zakaz dalszego rozpowszechniania.

3
Fotografie reporterskie

Rozpowszechnione, aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie mogą być wykorzystywane w innych mediach.

4
Streszczenia i przeglądy

Dozwolone są krótkie wyciągi ze sprawozdań, przeglądy publikacji i krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów.

Wynagrodzenie dla twórców

W przypadku rozpowszechniania aktualnych artykułów i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich, twórcom należy się wynagrodzenie.

Uprawnienia instytucji oświatowych i naukowych

Instytucje naukowe i oświatowe mają szczególne uprawnienia w zakresie korzystania z utworów chronionych prawem autorskim.

Biblioteki, archiwa i szkoły mogą:

Udostępnianie zbiorów

Nieodpłatne udostępnianie egzemplarzy utworów rozpowszechnionych w zakresie swoich zadań statutowych.

Ochrona zbiorów

Sporządzanie lub zlecanie sporządzenia egzemplarzy w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów.

Dostęp cyfrowy

Udostępnianie zbiorów dla celów badawczych za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie tych jednostek.

Instytucje naukowe i oświatowe

Mogą korzystać z opublikowanych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać egzemplarze fragmentów w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań.

Inne przypadki dozwolonego użytku

Poza głównymi kategoriami dozwolonego użytku, prawo autorskie przewiduje również inne specyficzne zezwolenia.

Bezpieczeństwo publiczne

Korzystanie z utworów dla celów bezpieczeństwa publicznego lub na potrzeby postępowań administracyjnych, sądowych lub prawodawczych.

Obiekty budowlane

Korzystanie z utworu w postaci obiektu budowlanego w celu odbudowy lub remontu.

Najważniejsze zmiany w prawie autorskim 2024-2025

Nowelizacja ustawy o prawie autorskim z 2024 roku wprowadza istotne zmiany, które weszły w życie 20 września 2024 roku, a niektóre wejdą w życie 20 lutego 2025 roku.

Nowe prawa twórców i wykonawców

Od 20 lutego 2025 roku artyści wykonawcy utworów literackich, publicystycznych, naukowych, muzycznych i słowno-muzycznych otrzymują niezbywalne prawo do wynagrodzenia za publiczne udostępnianie ich wykonań w Internecie (streaming, VOD).

Kluczowe zmiany wprowadzone nowelizacją:

1
Tantiemy za streaming

Twórcy i artyści wykonawcy mają prawo do wynagrodzenia z tytułu udostępniania utworów w serwisach internetowych, które umożliwiają dostęp w dowolnym czasie i miejscu.

2
Transparentność rozliczeń

Twórcy mają prawo do regularnych (nie rzadziej niż raz w roku) informacji o sposobie eksploatacji ich praw i uzyskiwanych z tego tytułu przychodach.

3
Klauzula bestsellerowa

W przypadku rażąco niskiego wynagrodzenia, twórcy mogą żądać podwyższenia wynagrodzenia przez sąd.

4
Odpowiedzialność platform

Platformy internetowe są uznawane za podmioty korzystające z utworów udostępnianych przez użytkowników i muszą uzyskiwać stosowne licencje.

Zasady bezpiecznego korzystania z dozwolonego użytku

Aby bezpiecznie korzystać z dozwolonego użytku, należy przestrzegać określonych zasad i ograniczeń.

Podstawowe zasady

  • Zawsze wymieniaj twórcę i źródło utworu
  • Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu
  • Nie może godzić w słuszne interesy twórcy
  • Korzystanie musi pozostawać w rozsądnych granicach

Czego unikać

  • Masowego kopiowania (np. tysiąca kopii książki)
  • Korzystania z nielegalnych źródeł
  • Osiągania korzyści majątkowych z dozwolonego użytku
  • Naruszania normalnej eksploatacji utworu

Szczególne przypadki wymagające ostrożności

Rodzaj utworu Dozwolone działania Ograniczenia
Programy komputerowe Kopia zapasowa, testowanie, naprawy Specjalne przepisy (art. 75-77)
Bazy danych Własny użytek naukowy Wyłącznie niekomercyjne badania
Utwory architektoniczne Odbudowa, remont Zakaz budowania według cudzego projektu
Utwory niepublikowane Brak dozwolonego użytku Wymaga zawsze zgody twórcy

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2025.24 t.j. ze zmianami)

Michał Włodarczyk - Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.