Zawarcie umowy niesie za sobą ryzyko wystąpienia okoliczności powodujących niebezpieczeństwo jej niewykonania. Dotyczy to zwłaszcza umów długoterminowych. Okoliczności te oczywiście mogą być zarówno zawinionymi ze strony jednej ze stron, obu razem jak również może i zachodzić sytuacja, gdy żadna ze stron nie będzie ponosiła winy w niewykonaniu umowy. Zabezpieczeniem na taką ewentualność jest instytucja kary umownej. Stosowana jest ona tylko w odniesieniu do zobowiązań niepieniężnych. Mówiąc kolokwialnie w stosunku do zobowiązań, które nie są wyrażone w pieniądzu. Kara umowna pełni rolę zabezpieczenia trwałości umowy, jej wykonania oraz pełni zarazem funkcję odszkodowawczą.

Czego zabezpieczeniem może być kara umowna?

Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Zastrzeżenie w umowie kary umownej jest uzależnione wyłącznie od woli stron umowy. Celem kary umownej jest zabezpieczenie się jednego lub obojga kontrahentów przed niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Zabezpieczenie to może dotyczyć jedynie zobowiązania niepieniężnego. Nie jest zatem dopuszczalne stosowanie instytucji kary umownej w zobowiązaniach pieniężnych. W stosunku do zobowiązań pieniężnych ustawodawca przewidział inne sposoby zabezpieczeń.

Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Zastrzeżenie w umowie kary pieniężnej o funkcjach prewencyjno-represyjnych, motywującej dłużnika do wykonania świadczenia niepieniężnego w oznaczonym terminie jest na gruncie przepisów prawa cywilnego dopuszczalne, podlega jednak kontroli ze względu na ogólne zasady dotyczące treści czynności prawnych oraz wykonywania praw podmiotowych.

Jak określić sposób zabezpieczenia?

Kara umowna może obejmować trzy grupy zdarzeń, a mianowicie:

1. niewykonanie zobowiązania,

2. nienależyte wykonanie zobowiązania w ogólności,

3. konkretne uchybienia w zakresie sposobu wykonania zobowiązania. W jednej umowie można przewidzieć odrębną karę za niewykonanie, a odrębną za nienależyte wykonanie zobowiązania. Kara umowna oczywiście może być określona zarówno kwotowo jak również i procentowo. Nie jest też zabronione jej stosowanie w innych niż pieniądz miernikach wartości.

Kara umowna o odszkodowanie

Kara umowna ma charakter akcesoryjny – to znaczy nieważność zobowiązania umownego powoduje, że nie można się jej będzie domagać. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Wyraźnie zatem strony muszą przewidywać możliwość uzupełnienia powstałej szkody w razie, gdy sama kara nie wystarcza na jej pokrycie.

Kara umowna stanowi odszkodowanie umowne, i jak każde odszkodowanie przysługuje na zasadzie winy. Od odszkodowania sensu stricto kara umowna różni się tylko tym, że należy się bez względu na wysokość szkody, jeżeli chodzi natomiast o podstawy odpowiedzialności, ustawodawca nie wprowadził w tym zakresie zasad odrębnych. Zobowiązany do zapłaty kary umownej może więc bronić się zarzutem - podobnie jak każdy dłużnik zobowiązany do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania - że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Co jest przesłanką zapłaty kary umownej?

Wysokość szkody nie ma znaczenia dla powstania roszczenia o wypłatę kary umownej. Niemniej jednak przesłanką powstania roszczenia o zapłatę kary umownej jest między innymi także szkoda wyrządzona wierzycielowi na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, dlatego też, jeżeli tylko dłużnik zdoła udowodnić zupełny brak szkody wierzyciela, to w konsekwencji wykaże też, iż kara umowna nie przysługuje.

Wykonanie częściowe zobowiązania ma znaczący wpływ na wysokość kary umownej. Mimo zasady, że powstanie szkody bez względu na jej wysokość powoduje powstanie obowiązku zapłaty kary umownej, to zobowiązany może żądać jej obniżenia. Kodeks cywilny bowiem stanowi, że jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. Zachodzi taka sytuacja zwłaszcza jeżeli dłużnik wykonał w oznaczonym terminie świadczenie w znacznej części, zaś zwłoka w wykonaniu pozostałej części świadczenia nie jest nadmierna, zasadne jest miarkowanie kary pieniężnej stosownie do stopnia, w jakim cel uprawnienia wierzyciela został osiągnięty.

Podobne rozwiązanie przewiduje ustawodawca w przypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Pamiętać należy, iż niedozwolonymi postanowieniami umownymi są między innymi takie, które nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej. Uregulowanie to dotyczy tylko stosunków pomiędzy konsumentem a profesjonalistą. Częściowe uchylenie się od zapłaty kary umownej następuje w drodze orzeczenia sądowego.  

Pamiętaj, że:

• Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

• Nie jest zatem dopuszczalne stosowanie instytucji kary umownej w zobowiązaniach pieniężnych.

• Nie jest dopuszczalne kumulatywne zastrzeżenie - na wypadek opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia pieniężnego obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej oraz odsetek ustawowych.

• Wysokość szkody nie ma znaczenia dla powstania roszczenia o wypłatę kary umownej.

• Wykonanie częściowe zobowiązania ma znaczący wpływ na wysokość kary umownej.

• Podobne rozwiązanie przewiduje ustawodawca w przypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).