Uporczywe nękanie - stalking, czyli co grozi stalkerowi?

Wraz z rozwojem techniki coraz więcej osób staje się ofiarami uporczywego nękania. Jak się bronić przed stalkerem?

Stalking – czyli co?

"Stalking" to określenie pochodzące z języka angielskiego i oznacza „skradanie się” lub „podchody”. Pod koniec lat 80. mianem stalkingu zaczęto określać nowe zjawisko społeczne, jakim było obsesyjne podążanie fanów za gwiazdami filmowymi.

Aktualnie określenie „stalking” rozumiane jest jako złośliwe i powtarzające się nagabywanie, naprzykrzanie się, które wywołać może u innej osoby poczucie zagrożenia.

Stalking według B. Hołysta polega na celowym, złośliwym, a także wielokrotnym molestowaniu i prześladowaniu innej osoby, zagrażając jej bezpieczeństwu (zob. B. Hołyst, "Psychologia kryminalistyczna", Warszawa 2004 r., s. 241).

Obejmuje ono zachowania polegające na obsesyjnym śledzeniu, obserwowaniu albo kontaktowaniu się z inną osobą wbrew jej woli, które w efekcie prowadzi do wzbudzenia w tej osobie strachu o swoje bezpieczeństwo.

Stalking przejawia się przykładowo w wysyłaniu licznych natarczywych i nieprzyjemnych SMS-ów, e-maili, listów, które często przybierają formę różnego rodzaju pogróżek. Stalker może też zrujnować czyjeś życie i karierę m.in. przez ośmieszanie prześladowanej ofiary, np. rozsiewanie upokarzających plotek, upublicznianie przerobionych zdjęć lub nagich zdjęć.

„Przemoc emocjonalna” może objawiać się naruszaniem w sposób istotny prywatności poszkodowanego (np. podglądaniem) bądź nawet obdarowywaniem danej osoby prezentami, których ona sobie nie życzy. 

Ponadto jedną z form stalkingu jest wykorzystywanie wizerunku czy danych osobowych ofiary, np. w celu zamawiania towarów na koszt osoby pokrzywdzonej albo podszywania się pod kogoś na forach internetowych, blogach lub portalach społecznościowych.

Stalkerami zazwyczaj stają się osoby, które nie potrafią sobie poradzić z zakończeniem związku i zawodem miłosnym. Do stalkingu może również dochodzić z nienawiści czy chęci zemsty.

Uporczywe prześladowanie danej osoby może powodować u niej stany lękowe oraz prowadzić do groźnych następstw, a nawet do samobójstwa.

Przepisy dotyczące karalności tego zjawiska - stalker nie jest już bezkarny

W polskim Kodeksie karnym nie było dawniej przepisów przewidujących karalność za tego rodzaju czyny. 

Art. 190a został dodany do Kodeksu karnego nowelizacją tej ustawy, która weszła w życie z dnia 6 czerwca 2011 r.

Wcześniej na gruncie polskiego prawa karnego do walki ze stalkingiem można było stosować niektóre z przepisów kodeksu karnego lub kodeksu wykroczeń. Zasadniczym problemem był jednak fakt, że zachowania sprawcy (niezwykle dolegliwe dla ofiary) często w ogóle nie były przestępstwami ani nawet wykroczeniami (wystawanie pod domem czy pracą, pisanie listów, zasypywanie SMS-ami czy mailami itp.), choć mogły stanowić dla ofiary znaczącą dolegliwość - stąd decyzja o kryminalizacji nękania jako odrębnego typu przestępstwa, która w opinii ekspertów była zasadna (tak np. M. Mozgawa, Komentarz do art. 190a (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, LEX/el 2017).

Na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości pod koniec 2009 r. zostały przeprowadzone badania na próbie aż 10 tysięcy osób, które wskazały, że co dziesiąty pytany uważał, że był ofiarą stalkingu; ten odsetek był wyższy wśród kobiet.

Ponieważ więc problem ten miał coraz szerszy zakres, wprowadzono do Kodeksu karnego (k.k.) przepisy, które przewidują kary za tego rodzaju zachowania.

Oto one:  

"Art. 190a. 

§ 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego."

Artykuł ten normuje więc uporczywe nękanie oraz tzw. kradzież tożsamości (tj. przestępstwo podszycia się pod inną osobę; zauważyć przy tym trzeba, iż rozpowszechnianie wizerunku zostało unormowane także w art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, przy czym chodzi tu o wizerunek w sensie podobizny; wizerunek podlega też ochronie na mocy przepisów art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego, dotyczących ochrony dóbr osobistych). Dalej jednak mowa jest tylko o uporczywym nękaniu.

Już w pierwszym roku obowiązywania art. 190a k.k. zarejestrowano ponad 5000 takich spraw w jednostkach prokuratury w Polsce.

Tak więc, na gruncie tych przepisów, stalking, określany jako uporczywe nękanie bądź prześladowanie ofiary, stanowi przestępstwo, za które grozi kara pozbawienia wolności do lat 3, a w niektórych przypadkach - gdy spowoduje skutek w postaci targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie (nieistotne, czy skutecznego) - nawet do 10. Sprawca uporczywego nękania będzie odpowiadał ciężej zarówno wtedy, kiedy samobójstwo zostało dokonane, jak i wówczas, gdy pokrzywdzony tylko usiłował je popełnić. Między zachowaniem sprawcy a nastąpieniem wskazanego skutku musi zachodzić związek przyczynowy. Do jego zaistnienia konieczne jest stwierdzenie, że jedno z opisanych w art. 190a § 1 lub 2 k.k. przestępstw było zasadniczą przyczyną targnięcia się na życie pokrzywdzonego.

Znamię "nękania" jest nieostre. Na pewno muszą to być zachowania sprawcy, które sprawiają pokrzywdzonemu przykrość lub powodują dyskomfort, oraz muszą to być zachowania powtarzalne. W pojęciu nękania mieści się bowiem powtarzalność zachowań sprawcy, a zatem do wypełnienia tego znamienia co do zasady nie wystarczy jednorazowe zachowanie sprawcy.

Dla karalności konieczne jest wystąpienie skutku w postaci wzbudzenia u pokrzywdzonego uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia bądź istotnego naruszenia jego prywatności (np. gdy ofiara zaczyna odczuwać lęk, zmienia swoje relacje z innymi, szuka pomocy u lekarza bądź zmuszona jest do istotnych, niekomfortowych zmian w swoim życiu). 

Przesłanką odpowiedzialności sprawcy czynu uporczywego nękania będzie zatem wyłącznie poczucie zagrożenia, które powstałoby w takich okolicznościach u racjonalnie myślącego człowieka.

Art. 190a § 1 k.k. posługuje się zarówno kryterium subiektywnym w postaci poczucia zagrożenia, oznaczającego wewnętrzny odbiór, odczucie lęku i osaczenia osoby doświadczanej nękaniem, jak i obiektywnym, wskazując na to, iż poczucie zagrożenia musi być uzasadnione okolicznościami. Subiektywne odczuwanie zagrożenia przez osobę należy konfrontować z wiedzą, doświadczeniem i psychologią reakcji ogółu społeczeństwa, obiektywizować poprzez poczucie zagrożenia w danych okolicznościach, jakie towarzyszyłoby przeciętnemu człowiekowi, o ile oczywiście działania sprawcy nie zmaterializowały się w konkretnym skutku.

Przykładowo działania sprowadzające się do obserwacji, filmowania i fotografowania pokrzywdzonych spoza ich posesji, zamykające się tylko w sferze prywatnego dokumentowania, nieużywane do ściągnięcia na pokrzywdzonych jakiegokolwiek wymiernego zagrożenia, nie wypełniają znamienia poczucia zagrożenia z art. 190a § 1 k.k. Mogą jednak stanowić istotne naruszenie prywatności (tak: wyrok SN z 29 marca 2017 r., sygn. IV KK 413/16).

Prawo do prywatności wyraża się także w wolności od ingerencji w życie prywatne, rodzinne i domowe, i to niezależnie do tego, czy dotyczy faktów obojętnych czy kłopotliwych. Naruszenie prywatności następuje z momentem określonego działania sprawcy, wkraczającego w sferę życia prywatnego pokrzywdzonego, np. poprzez nagrania lub fotografowanie. O istotności do naruszenia prawa do prywatności nie decyduje sama treść materiałów powstała w wyniku nieuprawnionego wkroczenia w sferę prywatności pokrzywdzonego, ale przede wszystkim to, w jaki sposób do naruszenia doszło i ewentualnie jak często dochodziło do tych naruszeń. W tym drugim aspekcie uwidocznia się iunctim między znamieniem uporczywości nękania a znamieniem istotności naruszenia prawa do prywatności. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której uporczywe nękanie pokrzywdzonego łączące się z naruszeniem prywatności, nie stanowiłoby istotnego naruszenia tego prawa. Nie jest bezpodstawne przekonanie o tym, że znamię "istotności" stanowi superfluum ustawowe, co przy poszanowaniu zakazu wykładni per non est prowadzi do wniosku, że zawężenie zakresu kryminalizacji przez warunek spełnienia tej przesłanki koresponduje z wymogiem co do ustalenia stopnia intensywności zachowania sprawcy (tak: wyrok SN z 12 stycznia 2016 r., sygn. IV KK 196/15).

By zachowanie mogło być uznane za stalking, nękanie przez sprawcę musi być uporczywe, a zatem polegać na nieustannym oraz istotnym naruszaniu prywatności innej osoby oraz na wzbudzeniu w pokrzywdzonym uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia. Ustawodawca nie wymaga przy tym, aby zachowanie stalkera niosło ze sobą element agresji. Nadto prawnie irrelewantne jest w kontekście strony podmiotowej tego przestępstwa, czy czyn sprawcy powodowany jest żywionym do pokrzywdzonego uczuciem miłości, nienawiści, chęcią dokuczenia mu, złośliwością czy chęcią zemsty. Dla bytu tego przestępstwa nie ma znaczenia, czy sprawca ma zamiar wykonać swoje groźby. Decydujące jest tu subiektywne odczucie zagrożonego, które musi być oceniane w sposób zobiektywizowany (tak: postanowienie SN z 12 grudnia 2013 r., sygn. III KK 417/13).

O uporczywym zachowaniu się sprawcy świadczyć będzie z jednej strony jego szczególne nastawienie psychiczne, wyrażające się w nieustępliwości nękania, tj. trwaniu w swego rodzaju uporze, mimo próśb i upomnień pochodzących od pokrzywdzonego lub innych osób o zaprzestanie przedmiotowych zachowań, z drugiej natomiast strony - dłuższy upływ czasu, przez który sprawca je podejmuje. Skutkiem zachowania się sprawcy musi być wytworzenie u pokrzywdzonego uzasadnionego poczucia zagrożenia lub poczucia istotnego naruszenia jego prywatności (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 lutego 2014 r., sygn. II AKa 18/14).

Za uporczywe nękanie przyjmuje się np. prześladowanie, dokuczanie innej osobie, głuche lub obraźliwe telefony, niechciane SMS-y oraz e-maile, śledzenie, obserwowanie, nachodzenie itp.

Działanie sprawcy wypełnia znamiona stalkingu w sytuacji, gdy działania wzbudzające u ofiary poczucie zagrożenia bądź istotnie naruszające jej prywatność skierowane są bezpośrednio do niej lub do osoby jej najbliższej. "Osobą najbliższą" - według art. 115 § 11 k.k. - jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W doktrynie dominuje pogląd, że za stosunek najbliższości można uznać również wspólne pożycie osób tej samej płci.

Stalking z art. 190a § 1 k.k. to przestępstwo powszechne (każdy może się go dpuścić) i umyślne (tylko zachowania umyślne - zamierzone mogą być karane). Przy tym część znamion musi być objęta zamiarem bezpośrednim (uporczywe nękanie pokrzywdzonego), część jednak może być objęta bądź zamiarem bezpośrednim bądź ewentualnym (wzbudzenie u pokrzywdzonego poczucia zagrożenia lub istotnego naruszenia jego prywatności) - tak: wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z 4 marca 2013 r, sygn. IV Ka 1795/12.

Ściganie przestępstwa stalkingu (przestępstw z art. 190a § 1 i § 2 k.k.) odbywa się na wniosek pokrzywdzonego. Od momentu złożenia wniosku postępowanie karne dalej toczy się z urzędu.

Natomiast w przypadku, gdy pokrzywdzony targnie się na swoje życie (typ kwalifikowany przestępstwa - przewidziany w art. 190a § 3), postępowanie przygotowawcze wszczynane jest z urzędu.

Na jakie jeszcze przepisy może się powołać ofiara stalkingu?

Dodatkowo sąd może zakazać zbliżania się do ofiary lub nakazać unikania jakichkolwiek kontaktów z nią. Ponieważ uporczywe nękanie z art. 190a k.k. jest przestępstwem przeciwko wolności, to w  przypadku skazania za stalking, sąd może zakazać stalkerowi kontaktowania się z pokrzywdzonym (chodzi o wszelkie formy kontaktowania się: tak sobiste, jak i za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość) bądź zbliżania się doń. 

Zakaz zbliżania się może być przydatny, gdy sąd nie orzeka kary pozbawienia wolności w stosunku do przestępcy, bądź też gdy ją orzeka, lecz z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Zakaz kontaktowania się został uregulowany w art. 41a k.k. Zakaz zbliżania się można uzyskać w sądzie, o tym środku karnym orzeka sąd w wyroku. Najpierw zatem musi toczyć się postępowanie karne przeciwko stalkerowi; w postępowaniu przed sądem pokrzywdzony może występować w charakterze oskarżyciela posiłkowego albo jedynie jako świadek. Ofiara przestępstwa może sama zgłosić wniosek o zastosowanie wobec sprawcy takiego środka karnego. Przy orzekaniu omawianego środka sąd przesyła odpis wyroku jednostce Policji. Powierza też nadzór nad wykonywaniem zakazu zawodowemu kuratorowi sądowemu.

Zarówno zakaz kontaktowania się z ofiarą, jak i zakaz zbliżania do pokrzywdzonego mogą być orzeczone na okres od roku do 15 lat.

Naruszenie obowiązku powstrzymania się od zakazu zbliżania się do określonych osób bądź zakazu kontaktowania się stanowi przestępstwo z art. 244 k.k. Zgodnie z nim, kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu kontaktowania się z określonymi osobami bądź zakazu zbliżania się do określonych osób, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Co interesujące, zakaz zbliżania się może być także zastosowany przez prokuratora, zanim zapadnie wyrok skazujący, a nawet jeszcze zanim rozpocznie się postępowanie przed sądem. Prowadzący postępowanie przygotowawcze prokurator dysponuje bowiem szeregiem środków zapobiegawczych, np. może postanowić o zastosowaniu zakazu zbliżania się do ofiary.

Oprócz uregulowań w Kodeksie karnym (przede wszystkim w art. 190a), są także przepisy, na podstawie których sprawca stalkingu może ponosić odpowiedzialność cywilną, w tym zostać zobowiązanym do przeproszenia ofiary oraz zapłaty zadośćuczynienia. Ofiara może złożyć pozew za naruszenie dóbr osobistych spowodowanych stalkingiem i może uzyskać zadośćuczenie pieniężne za nękanie np. telefonami. Pokrzywdzony uporczywego nękania może zatem złożyć pozew w sądzie cywilnym i dochodzić od sprawy stalkingu określonej kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych spowodowanych nękaniem i to nawet, gdy sprawca nie został wcześniej skazany wyrokiem karnym za przestępstwo z art. 190a k.k. Zgodnie z art. 23 Kodeksu cywilnego, dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Według zaś art. 24 § 1 k.c., ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Z kolei § 2 wskazuje, że jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Odpowiedzialność tę wyłącza brak bezprawności działania sprawcy naruszenia. Pokrzywdzony ma więc roszczenie o zakazanie przez sąd cywilny naruszeń swoich dóbr osobistych (np. wolności); w takim wyroku, obok wymienienia naruszonego dobra, powinno znaleźć się ścisłe określenie czynności, która ma być zaniechana. 

Natomiast na podstawie art. 448 k.c., w razie naruszenia dobra osobistego, sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.

Stalking w sieci

Rozwój nowych technologii oraz coraz szerszy dostęp do Internetu wśród młodych ludzi spowodował, że sprawcy tego typu przestępstw zaczęli działać również w przestrzeni wirtualnej. Internet i nowe technologie to nie tylko sposób na poznawanie świata – to także narzędzia, które mogą być wykorzystywane do stosowania przemocy wobec innych. Stalking w sieci jest jednym ze zjawisk zaliczanych do cyberprzemocy, czyli przemocy dokonywanej za pomocą teleinformatycznych środków komunikacji.

Do cyberprzemocy zalicza się m.in. nękanie, wyzywanie, straszenie, poniżanie kogoś w Intrenecie lub przy użyciu telefonu, robienie komuś zdjęć lub filmów bez jego zgody, ich publikowanie i rozsyłanie lub podszywanie się pod kogoś w sieci.

Zjawiska cyberprzemocy, w tym uporczywe nękania, nie powinny być bagatelizowane.

Jak się bronić przed stalkerem?

Jeżeli znajdujesz się w bezpośrednim niebezpieczeństwie, zadzwoń na numer alarmowy: 112 lub 997. 

Ignorowanie takich zachowań może spowodować jeszcze większe zagrożenie. Poinformuj więc policję o swoich obawach i dowiedz się, jakie dodatkowe środki możesz podjąć w celu poprawy własnego bezpieczeństwa – zarówno w domu, jak i poza nim. W celu skontaktowania się z policją, należy udać się do miejscowego komisariatu policji lub zadzwonić i umówić się na spotkanie.

Gdy czujesz się zagrożony, możesz złożyć doniesienie na temat sprawcy na policji lub złożyć pismo o zakaz sądowy za pośrednictwem sądu cywilnego. Zakaz sądowy to nakaz, o który możesz zwrócić się do sądu np. przez swojego prawnika. Jeśli nie masz prawnika, lokalne centrum kryzysowe dla ofiar gwałtu lub centrum pomocy dla kobiet powinno być w stanie polecić kogoś, kto będzie mógł Ci pomóc. Jeżeli więc nie chcesz angażować policji w sprawę, możesz złożyć pismo o zakaz nękania lub zakaz sądowy za pośrednictwem sądu cywilnego.

Naruszenie sądowego zakazu nękania, określającego, że sprawca nie może się z Tobą kontaktować ani się do Ciebie zbliżać, jest przestępstwem, co oznacza, że policja może natychmiast zatrzymać sprawcę, jeśli warunki zakazu zostaną złamane. 

Staraj się nie wchodzić w żadne relacje czy kontakty ze stalkerem. Może być to szczególnie trudne, gdy kontaktuje się on z Tobą telefonicznie. Czas wolny spędzaj wśród innych ludzi.

Możesz poprosić operatora telefonicznego, żeby zmienił Twój numer telefonu i upewnij się, że Twój nowy numer telefonu jest zastrzeżony. 

W razie uporczywego nagabywania, należy krótko i wyraźnie oświadczyć stalkerowi, aby zostawił Cię w spokoju, że nie życzysz sobie określonych zachowań. Warto to udokumentować, np. zachowując treść e-maila, w którym wzywasz do zaprzestania nękania. Jeśli nie znasz osoby, która Cię nachodzi – poświadczy to osoba, która była świadkiem. Udokumentuj też inne działania podjęte przez Ciebie dla uniknięcia stalkingu.

Trzeba także dokumentować wszystkie przejawy nękania, np. zachowując jego listy, e-maile czy sms-y, nagrywając rozmowy. Jeżeli niszczy Twoje mienie, dokumentuj te działania (np. fotograficznie) i gromadź rachunki, aby można było prawidłowo ocenić wielkość strat. 

Jeżeli możesz, porozmawiaj z sąsiadami, znajomymi, a nawet swoim zwierzchnikiem na temat napastowania. Osoby te mogą być w stanie pomóc Ci, gromadząc dalsze dowody w Twoim imieniu bądź wprowadzając stosowne środków zabezpieczające. 

Ogranicz ilość informacji udostępnianych na serwisach społecznościowych (jak np. facebook) oraz sprawdzaj ustawienia prywatności, by upewnić się, że zapewniasz dostępu wyłącznie do ograniczonej liczby danych. 

Często zmieniaj hasła i nie stosuj tego samego hasła na różnych stronach internetowych. 

Sprawdzaj swój komputer pod kątem złośliwego i szpiegowskiego oprogramowania.

Pamiętaj, że:

• Stalking określany jest jako uporczywe nękanie bądź prześladowanie ofiary, także za pomocą internetu i nowych technologii. Przejawia się m.in. jako powtarzające się nękanie, nagabywanie za pomocą niechcianych SMS-ów lub e-maili albo głuchych bądź obraźliwych telefonów, wystawanie pod oknem, nachodzenie w pracy lub w domu.
• Według Kodeksu karnego stalking stanowi przestępstwo, za które grozi kara pozbawienia wolności do lat 3. Odpowiedzialność stalkera wrasta,  jeżeli w wyniku jego uporczywych działań pokrzywdzony targnie się na swoje życie. Wtedy może mu grozić kara nawet do 10 lat pozbawienia wolności.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny (Dz.U. Nr 72, poz. 381);
• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1600).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl