Podstawową zasadą prawa spadkowego jest swoboda testowania. W oparciu o nią spadkodawca może ustanowić spadkobiercą całego swojego majątku osobę także spoza kręgu najbliższych krewnych. Pojawia się więc niebezpieczeństwo, że spadkodawca sporządzi testament, na podstawie którego najbliżsi zostaną pozbawieni udziału w spadku, bo ten w całości przypadnie osobom obcym albo, że majątek otrzymają tylko niektórzy z członków rodziny zmarłego. Zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy, by mogli oni po śmierci spadkodawcy uzyskać pewne korzyści ze spadku występuje pod postacią zachowku. Uprawnienie do zachowku zasadniczo powstaje wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia osoby spoza kręgu najbliższych krewnych, tak że najbliżsi krewni nie dochodzą do dziedziczenia w ogóle, lub jeżeli udział spadkowy członka najbliższej rodziny nie pokrywa należnego mu zachowku. Roszczenie o zachowek polega na tym, że uprawniony może żądać od spadkobiercy lub obdarowanego darowizną zapłaty określonej sumy pieniężnej. Jest to roszczenie, z którym należy wystąpić w określonym terminie, gdyż ulega ono przedawnieniu. 

Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek w przypadku dziedziczenia testamentowego?

Zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu (do dnia 23 października 2011 roku termin ten wynosił trzy lata).

Ogłoszenie testamentu następuje w trybie postępowania nieprocesowego, zgodnie z przepisami art. 646 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.). Sąd albo notariusz otwiera i ogłasza testament, gdy ma dowód śmierci spadkodawcy. Testament jest obowiązana złożyć w sądzie osoba, w której posiadaniu dokument się znajduje, chyba że złożyła go u notariusza. O terminie otwarcia i ogłoszenia testamentu nie zawiadamia osób zainteresowanych, jednakże mogą one być obecne przy tej czynności.

Natomiast po dokonaniu ogłoszenia testamentu sąd spadku albo notariusz zawiadamia o tym fakcie - w miarę możności - osoby, których rozrządzenia testamentu dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku. Notariusz niezwłocznie zawiadamia o tym sąd spadku, przesyłając odpis sporządzonego artykułu. Testament wraz z protokołem otwarcia i ogłoszenia przechowuje się w sądzie spadku, chyba że został złożony u notariusza. Jednakże na żądanie sądu spadku notariusz przesyła złożony testament temu sądowi. 

Gdy złożono kilka testamentów jednego spadkodawcy, otwiera się i ogłasza wszystkie, a na każdym z nich czyni się wzmiankę o innych.  

Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek wobec obdarowanego?

Zgodnie z art. 1007 § 2  Kodeksu cywilnego, roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia otwarcia spadku (do dnia 23 października 2011 roku termin ten wynosił trzy lata).

Dotyczy to zarówno sytuacji, gdy dziedziczenie następuje na podstawie testamentu i testament ten podlega ogłoszeniu, jak i w przypadku, gdy dziedziczenie następuje na podstawie ustawy. Zgodnie z art. 1000 § 1 k.c., jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeśli jest kilku obdarowanych, to ich odpowiedzialność wobec uprawnionego do zachowku powstaje kolejno, począwszy od ostatniej darowizny uczynionej przez zmarłego:

Art. 1001 k.c.: Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek w przypadku dziedziczenia ustawowego?

W pewnych okolicznościach może się zdarzyć, że z roszczeniem o zachowek wystąpią uprawnieni do niego, gdy spadkobierca w ogóle nie sporządził testamentu. Tak będzie w sytuacji, gdy spadkodawca uczynił darowizny na rzecz członków rodziny uprawnionych do zachowku - niektórych, lub gdy darowizny te są różnej wysokości - bądź na rzecz osób spoza tego grona. W takim przypadku zastosowanie powinien znaleźć przepis art. 1007 § 2 k.c., o którym mowa wyżej - przedawnienie następuje więc po pięciu latach od dnia otwarcia spadku (tak J. Pietrzykowski w: A. Brzozowski, M. Pazdan, K. Pietrzykowski, M. Safjan, E. Skowrońska, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 1999, s. 1921; odmiennie R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Umowy dotyczące spadku, Wydawnictwo ZPP, Katowice 1966, nr 33, s. 48). 

Sytuacje wyjątkowe

Przepisem ogólnym, który wyznacza początek biegu przedawnienia, jest art. 120 § 1 zd. 1 k.c. Zgodnie z nim, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Przy tym prawo spadkowe nie określa momentu wymagalności roszczenia o zachowek, a zgodnie z przepisami ogólnymi Kodeksu cywilnego, jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Jednakże art. 1007 § 7 k.c. jest przepisem szczególnym wobec art. 120 k.c. i jako taki wyłącza jego zastosowanie do roszczenia o zachowek (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna  z dnia 24 czerwca 2004 r., sygn. III CK 127/2003: Artykuł 1007 § 1 k.c. wyłącza stosowanie art. 120 § 1 k.c. do określenia początku biegu przedawnienia roszczenia o zachowek).

Przepis art. 1007 § 1 k.c. wiąże początek biegu terminu przedawnienia roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku ze zdarzeniem prawnym obiektywnym w postaci ogłoszenia testamentu. Okoliczności subiektywne nie mają żadnego znaczenia dla rozpoczęcia biegu przedawnienia roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku.

Może się jednak zdarzyć, że uprawniony do zachowku w ogóle nie wie, kto jest jest spadkobiercą, a więc nie wie, do kogo powinien skierować roszczenie.

Przykład:

Spadkodawca pozostawił kilka różnej treści testamentów, które zostały otwarte i ogłoszone.

Rozwiązanie: Przedawnienia roszczenia o zachowek rozpoczyna bieg dopiero, gdy zostanie wyjaśnione, który z pozostawionych testamentów jest ważny i skuteczny. Zasadniczo nastąpi to, gdy sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Przy czym uprawniony do zachowku ma legitymację do wystąpienia do wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Przykład:

Może się też zdarzyć, że sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na rzecz należącej do kręgu uprawnionych do zachowku, a następnie zostanie ujawniony kolejny testament, ustanawiający spadkobiercą inną osobę i postanowienie sądu zostanie zmienione. Pojawia się w związku z tym pytanie od jakiego momentu biegnie termin przedawnienia roszczenia o zachowek osoby, która została „pozbawiona" spadku.

Rozwiązanie: W takiej sytuacji termin przedawnienia przewidziany w art. 1007 § 1 k.c. nie biegnie dopóty, dopóki uprawniony do zachowku jest uważany z mocy prawomocnego postanowienia sądu za spadkobiercę testamentowego (tak uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna  z dnia 22 lutego 1972 r., sygn. III CZP 102/71).

Możliwa jest też sytuacja, w której uprawniony do zachowku wie wobec kogo zgłosić ma swe roszczenie, lecz nie wie w jakiej wysokości mu ono przysługuje. Trzeba bowiem pamiętać, że roszczenie o zachowek ma charakter pieniężny, a jego wysokość zależy od składu i wartości spadku.

Przykład:

Matka dziedziczy na podstawie testamentu, którego ważność podważają dzieci zmarłego. W czasie postępowania umiera matka, pozostawiając testament, w którym powołuje do dziedziczenia jedno z dzieci. Drugie dziecko może żądać zachowku od brata lub siostry. Nie wie jednak w jakiej wysokości, ponieważ nie wiadomo czy w skład spadku po matce wchodzi majątek ojca przeznaczony jej testamentem.

Rozwiązanie: Przedawnienia roszczenia o zachowek rozpoczyna bieg dopiero, gdy zostanie rozstrzygnięta czy testament, spisany przez ojca, jest ważny.

Zgodnie z art. 991 § 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Przykład:

Spadkodawca w testamencie ustanowił na rzecz uprawnionego do zachowku zapis pod warunkiem zawieszającym. W chwili ogłoszenia testamentu nie wiadomo więc jeszcze, czy uprawniony będzie mógł żądać wykonania zapisu. Jego roszczenie powstanie dopiero w chwili ziszczenia się warunku.

Rozwiązanie: Termin przedawnienia roszczenia o zachowek nie biegnie dopóty, dopóki w wyniku ziszczenia się lub nieziszczenia się warunku zapis stanie się bezskuteczny.

Przerwanie i zawieszenie biegu przedawnienia

Bieg przedawnienia przerywa się:

• przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;  
• przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje, 
• przez wszczęcie mediacji. 

Nie ma więc wątpliwości, iż bieg terminu przedawnienia roszczenia o zachowek ulega przerwaniu w chwili, gdy uprawniony do zachowku skieruje pozew o zapłatę wobec zobowiązanego (spadkobiercy bądź obdarowanego).

Są jednak sytuacje, gdy uprawniony został pozbawiony prawa do spadku na podstawie testamentu, który chce podważyć. Wtedy oczywistym jest, że nie występuje z roszczeniem o zachowek, skoro uważa się za spadkobiercę i jako spadkobierca jego uprawnienie do zachowku zostanie zaspokojone udziałem w spadku.

Należy uznać, że czynnością bezpośrednio przedsięwziętą w celu dochodzenia roszczenia o zachowek jest czynność, która wiąże się z uzyskaniem przymiotu spadkodawcy ustawowego, czyli uzyskaniem prawa dalej idącego, które przez dalszy skutek realizuje cel, jakim jest ustalenie roszczenia o zachowek w sensie jego istnienia lub nieistnienia (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 maja 2007 r. I ACa 1215/2006).

Przykład:

Bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek przerywa zgłoszenie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez uprawnionego do zachowku zarzutu nieważności testamentu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 r., sygn. III CK 127/2003, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1992 r., sygn. III CZP 130/92; odmiennie Sąd Najwyższy w uchwale  z dnia 11 października 1995 r., sygn. III CZP 134/95: Zgłoszenie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku przez wydziedziczonego zarzutu nieważności testamentu nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia o zachowek zstępnych tego wydziedziczonego).

Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

• co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej; 

• co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;  

• co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa;  

• co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.  

Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. Przepis ten stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459, ze zmianami);
• ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 155, ze zmianami).