Kiedy można podzielić majątek wspólny małżonków?

Możliwość dokonania podziału, czyli ustanie wspólności majątkowej 

Powszechnie uważa się, że podział majątku wspólnego może zostać dokonany dopiero po rozwodzie lub separacji. To błędne przekonanie wynika z powszechności wspólności majątkowej jako podstawowego ustroju majątkowego, jaki istnieje między małżonkami oraz wciąż rzadkim zawieraniem umów majątkowych. Momentem wyznaczającym możliwość podzielenia wspólnego majątku jest chwila ustania wspólności ustawowej, która wcale nie musi zbiegać się z chwilą ustania małżeństwa.

Czemu warto podzielić majątek po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami (byłymi małżonkami)?

Podział majątku, który następuje po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami (byłymi małżonkami) ma za zadanie uregulować ich sprawy majątkowe. Dlatego nie warto zwlekać. Mimo to, wiele osób nie decyduje się na podział lub odwleka go w czasie, obawiając się kosztów i przedłużającego się postępowania. Postępowanie działowe nie należy do łatwych – szczególnie, gdy między zainteresowanymi brak woli współdziałania, ale można mu sprostać. W tym artykule przedstawimy wyjaśnienia odnoszące się do najczęściej występujących w praktyce dylematów związanych z podziałem majątku wspólnego. Mamy nadzieję, że rozwieją one wiele wątpliwości oraz pomogą w podjęciu właściwych decyzji.   

Z dniem 20 stycznia 2005 r. weszła w życie duża nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która wprowadziła zasadnicze zmiany. Przede wszystkim w ustrojach majątkowych małżonków. Artykuł ten, jak również inne porady z tej serii, wszystkie zmiany uwzględnia. Należy jednak zwrócić uwagę, że wspólność majątkowa małżeńska, która  ustała przed wejściem w życie nowych przepisów, będzie traktowana zgodnie ze „starymi” przepisami (zgodnie z art. 5 ust. 5 pkt. 3 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy) - dotyczy to sytuacji kiedy wiele lat temu został orzeczony rozwód a po dzień dzisiejszy nie nastąpił podział majątku. 

Jakie zasady obowiązują w czasie trwania wspólności ustawowej?

Zgodnie z art. 35 kro: w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Co więcej, żaden z małżonków w czasie trwania wspólności nie może również rozporządzać, ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Powyższy zakaz obowiązuje małżonków bezwzględnie. Oznacza to, że nie mogą oni dokonać umownego podziału majątku, jeśli wspólność majątkowa wciąż istnieje. Sąd Najwyższy zezwolił jednak na dokonanie w tym czasie przesunięcia majątkowego między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi. Zgodnie z uchwałą 7 sędziów Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1991 r. (sygn. akt. III CZP 76/90, OSP 1992/1 poz. 2), w czasie trwania ustawowej wspólności majątkowej dopuszczalne jest rozporządzenie przez małżonka przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego drugiego małżonka.

W jakich przypadkach ustaje wspólność majątkowa między małżonkami?

Momentem, który wyznacza możliwość dokonania podziału majątku, jest chwila ustania wspólności ustawowej. Od tego momentu podział majątku, zarówno sądowy, jak również umowny, jest możliwy.

Można wyróżnić ustanie wspólności w trakcie trwania małżeństwa oraz ustanie wspólności wiążące się z ustaniem małżeństwa. 

W trakcie małżeństwa wspólność majątkowa może ustać z następujących przyczyn: 

• małżonkowie postanowią zawrzeć umowę o rozdzielność majątkową (tzw. intercyzę);
• sąd dokona ustanowienia rozdzielności majątkowej (w tym przypadku moment ustania wspólności określa sąd; może on być wcześniejszy niż data uprawomocnienia się orzeczenia sądu);
• jedno z małżonków zostanie ubezwłasnowolnione;
• w stosunku do jednego z małżonków zostanie ogłoszona upadłość;
• sąd orzeknie separację małżonków. 

Wspólność majątkowa ustaje zawsze z chwilą ustania samego małżeństwa. Chodzi o następujące sytuacje: 

• rozwód – wspólność ustaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego;
• śmierć jednego z małżonków albo obojga małżonków;
• uprawomocnienie się wyroku unieważniającego małżeństwo. 

Podział majątku wspólnego w czasie trwania małżeństwa 

Najczęściej do podziału majątku dochodzi już po ustaniu związku małżeńskiego. W czasie trwania małżeństwa podział jest jednak możliwy. Kodeks rodzinny i opiekuńczy  zakazuje dokonywania podziału w czasie trwania wspólności majątkowej, a nie w czasie trwania małżeństwa. Dopóki, więc wspólność (ustawowa lub umowna) istnieje, żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku. Wspólność ta może ustać nie tylko wskutek rozwodu czy separacji, ale również w wyniku decyzji samych małżonków. Dodatkowo, każdy z małżonków może żądać, aby rozdzielność majątkową ustanowił sąd – jeśli zajdą ku temu ważne powody. W każdym przypadku, gdy małżonków nie będzie już wiązał ustrój wspólności majątkowej, może dojść do podziału majątku - również, gdy nastąpi to w trakcie małżeństwa.

W czasie trwania wspólności nie jest możliwy ani podział majątku wspólnego, ani rozporządzanie przez małżonka (lub zobowiązywanie się do rozporządzania) udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Wynika to z tego, że w czasie trwania wspólności nie można określić wysokości udziałów, jakie przypadną każdemu z małżonków w majątku wspólnym. Dopiero od chwili ustania tej wspólności, do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku (a to oznacza, że stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych). 

Orzecznictwo dopuszcza jednak w pewnych wyjątkowych sytuacjach rozporządzenie – już po ustaniu wspólności ustawowej, ale jeszcze przed podziałem majątku - przez jednego z małżonków, bez zgody drugiego, udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową. Rozporządzenie to jest jednak bezskuteczne, jeśli narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. O bezskuteczności takiego rozporządzenia rozstrzyga sąd w postępowaniu o podział majątku (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28.07.1993 r., sygn. III CZP 95/93, OSNC 1994/2/30).

Wspomniane wyżej orzeczenie dotyczy stanu przed podziałem majątku, ale po ustaniu wspólności majątkowej. W uchwale z dnia 10.04.1991 r. Sąd Najwyższy poszedł jeszcze dalej – wypowiedział się za dopuszczalnością rozporządzenia przez jednego małżonka przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego drugiego małżonka – jeszcze w czasie trwania wspólności majątkowej (cytowana we wcześniejszym punkcie uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego, sygn. III CZP 76/90, OSNC 1991/10-12/117). 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)