Z chwilą zawarcia małżeństwa małżonkowie są zobowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności, oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą założyli. Zdarza się jednak, że powyższe staje się niewykonalne. Do 1999 r. prawo polskie przewidywało na takie zjawiska tylko jedną instytucję - rozwód. Obecnie istnieje alternatywa dla rozwodu - separacja. Jest to - w przeciwieństwie do separacji faktycznej - instytucja prawna. Separacja faktyczna polega na tym, że małżeństwo formalnie trwa, mimo braku wspólnego pożycia małżonków.

Kiedy sąd może orzec separację?

Do orzeczenia rozwodu sąd musi ustalić, że między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Przesłanki separacji są łagodniejsze. Do jej orzeczenia wystarczy stwierdzenie, że nastąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego - nie musi on natomiast być trwały. Sąd może zatem orzec separację, mimo iż rozsądnie można się jeszcze spodziewać, że małżonkowie powrócą do wspólnego pożycia (takie ustalenie stoi natomiast na przeszkodzie do orzeczenia rozwodu). Jest tak dlatego, że jednym z celów separacji jest danie małżonkom możliwości przemyślenia sytuacji i ewentualnego powrotu.

Jeżeli występuje zupełny rozkład pożycia, to każdy z małżonków może żądać, aby sąd orzekł separację.

Jednakże mimo zupełności rozkładu pożycia małżeńskiego, separacja nie może być orzeczona, jeżeli:

• wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków; chodzi tu o ustalenie, czy w razie orzeczenia separacji dobro wspólnego małoletniego dziecka ucierpi w większym stopniu, niż gdyby separacja nie została orzeczona;
• z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego;

Przykład:

Separacja nie jest dopuszczalna, jeżeli jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, a separacja stanowiłaby dla niego rażącą krzywdę; podobnie nie jest dopuszczalne orzeczenie sepracji, która ma służyć szykanie współmałżonka.

Kiedy występuje zupełny rozkład pożycia małżeńskiego?

Pożycie małżeńskie przejawia się we wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej.

Rozkład pożycia małżeńskiego jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami żadna z tych więzi. Zdarza się jednak, że zupełny rozkład już nastąpił, mimo iż istnieją między małżonkami elementy wspólnoty gospodarczej - chodzi tu w szczególności o sprawy  wspólnego zamieszkiwania. Brak już takiego wyjątku przy więzach fizycznych i duchowych. Nawet sporadyczne stosunki fizyczne między małżonkami z reguły wskazują, że rozkład pożycia nie jest jeszcze zupełny.

Czy konieczna jest zgodna drugiego małżonka na separację?

Nie jest ona wymagana (nawet jeżeli separacji żąda małżonek wyłącznie winny rozkładowi pożycia małżeńskiego). Jej brak może jednak wskazywać na:

1. sprzeczności orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego;
2. niewystępowanie zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego.

Co się dzieje, jeżeli małżonkowie występują ze zgodnym wnioskiem do sądu o orzeczenie separacji?

W przypadku, gdy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie ich zgodnego wniosku. W takim przypadku sąd może poprzestać na przeprowadzeniu dowodu z przesłuchania małżonków. Nie należy jednak tego rozumieć w ten sposób, że sąd orzeknie separację "automatem" - muszą być spełnione w/w warunki.

Małżonkowie mogą wystąpić z takim żądaniem popartym wskazaniem okoliczności faktycznych. W tym przypadku sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. Także i tu sąd musi ustalić czy istnieją okoliczności pozwalające orzec separację. Ważne jest, że w takim wypadku postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym, zatem do sądu wnosi się wniosek, a nie pozew. Wniosek taki podlega opłacie stałej w wysokości 100 zł. Sąd nie wydaje wyroku, lecz postanowienie. Właściwy jest tu sąd okręgowy (właściwość miejscowa przedstawia się tak samo, jak przy pozwie - zob. niżej).

Separacja - Kto jest winny rozkładowi pożycia?

Przy orzekaniu separacji sąd ustala, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jeżeli rozkład pożycia nastąpił wyłącznie z winy jednego z małżonków, sąd orzeka separację z winy tego małżonka. Jeżeli winni są oboje - sąd orzeka separację z winy obojga małżonków. Jeżeli brak jest w ogóle winy po stronie małżonków, sąd orzeka separację bez winy małżonków.

Ustalenie winy ważne jest m.in. dla kwestii alimentów między małżonkami.

Jakie są skutki prawne orzeczenia separacji?

Separacja nie powoduje ustania małżeństwa. Najważniejsze jej skutki polegają na tym, że:

1. małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa;
2. orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej - następstwem tego jest możliwość żądania przez każdego z małżonków podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową (na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym separację dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli dokonanie tego nie spowoduje nadmiernej zwłoki);
3. jeżeli wymagają tego względy słuszności małżonkowie pozostający ze sobą w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy;
4. jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie sąd orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania separowanych małżonków;
5. małżonek nie dziedziczy po drugim małżonku na podstawie ustawy (może jeżeli spadkodawca ustanowił go w testamencie" spadkobiercą), traci też prawo do zachowku;
6. w wyroku orzekającym separację sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każde z małżonków obowiązane jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.

Gdzie złożyć pozew o separację?

Pozew o separację należy wnieść do sądu okręgowego właściwego ze względu na ostatnie wspólne zamieszkanie małżonków, jeżeli choć jedno z nich jeszcze stale w danym okręgu przebywa. Jeżeli natomiast każdy z małżonków mieszka w innym miejscu, wówczas właściwy będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania strony pozwanej, czyli osoby, przeciwko której współmałżonek wystąpił z pozwem. Gdyby nie udało się ustalić miejsca zamieszkania strony pozwanej, wtedy właściwy jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania powoda, czyli osoby, która wystąpiła z pozwem. O pozwu o separację pobiera się stały wpis w wysokości 600 zł.

Obecnie nie ma już obowiązkowego posiedzenia pojednawczego. Zamiast tego sąd może - jeśli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa - skierować strony do mediacji.

W trakcie rozprawy sąd bada - miedzy innymi - jakie okoliczności doprowadziły do rozkładu pożycia i czy małżonkowie mają małoletnie dzieci. Poza tym zawsze sąd przeprowadza dowód z przesłuchania małżonków.

Pamiętaj, że:

• Może się zdarzyć tak, że w toku sprawy sądowej jeden z małżonków żąda separacji, a drugi chce rozwodu. Wówczas - jeżeli orzeczenie rozwodu jest uzasadnione - sąd orzeka rozwód. Jeżeli jednak w danej sytuacji orzeczenie rozwodu nie jest możliwe, a można orzec separację, sąd orzeka separację.
• Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji.
• Oddalenie powództwa o rozwód nie wyłącza powództwa o orzeczenie separacj.
• Separacja tym różni się od rozwodu, że małżeństwo nie ustaje, a więc nie można zawrzeć nowego małżeństwa, i jest to stan odwracalny - orzeczeniem sądu.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami);
• ustawa z dnia z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2005 r., Nr 167, poz. 1398).