Kontrole NIK

Po co kontrole NIK?

Każdego roku inspektorzy NIK ujawniają nieprawidłowości, których skutki finansowe lub sprawozdawcze sięgają kilkunastu miliardów złotych. Wskazane przez kontrolerów wadliwe mechanizmy są jednak naprawiane, a systemy prawne uszczelniane tak, aby błędy z nich wynikające nie były powielane.

Każdy obywatel, płacąc podatki do państwowej kasy, chciałby mieć pewność, iż jego pieniądze zostały właściwie zagospodarowane. Izba dzięki swoim uprawnieniom pełni rolę strażnika publicznych środków, dbając o zgodne z prawem, gospodarne, celowe ich wykorzystanie i rzetelne rozliczanie. NIK nie tylko wskazuje nieprawidłowości, ale również ewentualne rozwiązania, mające na celu naprawę wadliwych mechanizmów. Pokazuje, w jakich obszarach państwo działa dobrze, a gdzie potrzebne są usprawnienia. Część tych usprawnień wprowadzana jest już w trakcie kontroli lub bezpośrednio po ich zakończeniu. Jeśli powstałe nieprawidłowości wynikają z luki prawnej bądź niejasności w przepisach prawa, Izba składa wnioski, w których postuluje wprowadzenie zmian mających na celu poprawę jakości stanowionego prawa (wnioski de lege ferenda). Gdy kontrolerzy natrafiają na przestępstwo lub zaniedbanie, zawiadamiają prokuraturę lub inne organy ścigania.

Gdzie publiczne pieniądze - tam kontrola NIK

NIK bada wszystkie obszary działalności państwa, w które zaangażowane są publiczne pieniądze lub majątek, sprawdza także, czy instytucje publiczne wykonują swoje zadania w sposób skuteczny, wydajny i oszczędny. Izba co roku przeprowadza kilka tysięcy kontroli jednostkowych, w wyniku których przedstawia sprawozdanie ukazujące całościowy obraz państwa. Informacje o wynikach kontroli przedkładane są Sejmowi i przekazywane instytucjom odpowiedzialnym za prawidłowe funkcjonowanie kontrolowanych jednostek.

Zob. Wyniki kontroli NIK

Budżet państwa pod lupą

Najważniejszą kontrolą przeprowadzaną przez NIK jest kontrola wykonania budżetu państwa. Obowiązek ten został nałożony na Izbę przez Konstytucję RP oraz ustawę o NIK. Co roku Izba w ramach tej kontroli sprawdza około 400 jednostek. Przy tworzeniu rocznego planu pracy to zadanie jest zawsze na pierwszym miejscu. Prezes NIK każdego roku przedstawia na plenarnym posiedzeniu Sejmu efekty kontroli budżetowej, zawarte w dokumencie zatytułowanym Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej.

Analiza wykonania budżetu państwa

Kontrola wykonania budżetu państwa jest najważniejszą kontrolą przeprowadzaną corocznie przez Najwyższą Izbę Kontroli. Jej celem jest dostarczenie niezależnej i obiektywnej informacji, jak kontrolowane jednostki oraz rząd realizują budżet państwa. Prezes NIK, wypełniając konstytucyjny obowiązek, co roku przedkłada Sejmowi na posiedzeniu plenarnym dokument Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, zawierający podsumowanie efektów prawie 400 jednostkowych kontroli budżetowych. Kontrole budżetowe mają charakter kompleksowy, obejmują zarówno zagadnienia finansowe, jak i wykonania zadań. Prowadzone są zgodnie z obowiązującymi założeniami metodycznymi, z zastosowaniem zarówno standardów kontroli NIK, jak i międzynarodowych standardów kontroli. Z każdej kontroli wykonania budżetu państwa w poszczególnej części powstaje odrębna informacja o wynikach kontroli, zaś całość wykonania budżetu jest prezentowana w Analizie.

NIK kontroluje dysponentów poszczególnych części budżetu państwa oraz wybranych dysponentów niższego stopnia. Kontroli podlegają także agencje i fundusze celowe, których plany finansowe ujęte są w ustawie budżetowej, Narodowy Bank Polski - w zakresie obsługi budżetu państwa oraz inne wybrane podmioty, które korzystają z dotacji i subwencji budżetowych.

Roczne planowanie

Pozostałe kontrole zawarte w planie pracy Izby są wynikiem własnych propozycji, jak również sugestii zgłaszanych przez Marszałków Sejmu, Senatu i Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz inne organy władzy publicznej. Tematyka kontroli na dany rok ustalana jest na podstawie uchwalanych przez Kolegium NIK priorytetowych kierunków kontroli, w ramach których wyznaczane są ważniejsze obszary funkcjonowania państwa, przewidziane do badań w danym roku. Priorytetem w pracy Izby w danym okresie może być np. zapewnienie poprawy warunków życia obywateli w warunkach bieżącej i długookresowej stabilności finansowej państwa, poprawa skuteczności systemu edukacyjnego, zapewnienie powszechnej i niezawodnej opieki medycznej, zachowanie dziedzictwa narodowego, zasobów naturalnych, ładu przestrzennego. Możliwości jest tyle, ile dziedzin, które wymagają w naszym kraju poprawy. Tematy kontroli dobierane są według przyjętego priorytetu.

Dbałość o wysoką jakość kontroli

Każde postępowanie kontrolne prowadzone jest według standardów kontroli NIK. Pozwala to na utrzymanie działalności kontrolnej Izby na uznanym międzynarodowym poziomie. Stosowanie standardów sprawia, że istnieje jednolita płaszczyzna odniesienia dla planowania kontroli, przeprowadzania i oceny jej wyników. Standardy kontroli zostały opracowane z uwzględnieniem standardów kontroli międzynarodowych organizacji kontrolnych oraz kilkudziesięcioletniego doświadczenia Izby. Wysoką jakość kontroli NIK potwierdzają wyniki międzynarodowych przeglądów partnerskich, przeprowadzonych w NIK przez SIGMĘ oraz Narodowy Urząd Kontroli Danii.

Wyniki kontroli NIK sprzyjają poprawie funkcjonowania państwa. Wskazane przez kontrolerów NIK wadliwe mechanizmy są systematycznie naprawiane, a systemy prawne uszczelniane tak, aby błędy z nich wynikające nie były powielane.

Poradnik kontrolowanego

NIK przeprowadza kilka tysięcy kontroli jednostkowych rocznie. Kontrolerzy pojawiają się w instytucjach, urzędach, które Izba ma prawo kontrolować z mocy prawa. Jeśli kontroler zapuka do drzwi instytucji, w której Państwo pracują – można się do tego spotkania przygotować. Z poniższych inormacji dowiedzą się Państwo, czego kontroler NIK może zażądać, jak przebiega przykładowa kontrola oraz jakie dokumenty powstają podczas postępowania kontrolnego.

Planowanie kontroli

NIK prowadzi kontrole na podstawie planów pracy. Roczny plan pracy zawiera zestawienie tematów kontroli planowych wraz ze wskazaniem kwartału ich realizacji. Pod koniec roku Kolegium NIK uchwala plan pracy Izby na rok przyszły.

W razie potrzeby NIK podejmuje także kontrole doraźne, zwłaszcza w przypadku potrzeby niezwłocznego zbadania aktualnych zagadnień o szczególnym znaczeniu dla funkcjonowania państwa (tzw. kontrola specjalna), wstępnego badania określonych zagadnień przed kontrolą planową (jest to tzw. kontrola rozpoznawcza) bądź badania sposobu wykorzystania uwag i wniosków przez adresatów wystąpień pokontrolnych (tzw. kontrola sprawdzająca). Kontrole doraźne są również wynikiem rozpatrywanych skarg i wniosków wpływających do NIK (tzw. kontrole skargowe).

Zob. Więcej informacji o planowaniu kontroli

Upoważnienie do kontroli

Legitymacja służbowa oraz imienne upoważnienie zawierające m.in. nazwę jednostki kontrolowanej oraz podstawę prawną kontroli to dokumenty, które upoważniają kontrolera NIK do przeprowadzenia kontroli. Prezes NIK, wiceprezesi, dyrektor generalny oraz dyrektorzy, wicedyrektorzy kontrolnych jednostek organizacyjnych NIK, radcy Prezesa NIK i doradcy prawni, ekonomiczni i techniczni prowadzą postępowanie jedynie na podstawie legitymacji służbowej. W przypadku dostępu do dokumentów, które zawierają informacje niejawne oznaczone jako "ściśle tajne" kontroler będzie posiadał dodatkowe upoważnienie wydane przez Prezesa NIK.

Gdzie i kiedy odbywa się kontrola?

Kontrola odbywa się w siedzibie jednostki kontrolowanej oraz w miejscach, gdzie wykonuje ona swoje zadania. Kontrolerzy NIK przeprowadzają kontrole w godzinach pracy kontrolowanych. Może się zdarzyć, że dobro kontroli wymaga przeprowadzenia czynności w dniach wolnych od pracy bądź poza jej godzinami. Wówczas jednostka kontrolowana ma prawo do uzyskania zwrotu kosztów wynagrodzenia dla swoich pracowników, którzy uczestniczyli w postępowaniu kontrolnym. Z budżetu NIK pokrywane są także koszty związane z korzystaniem przez kontrolera z urządzeń technicznych i środków transportu kontrolowanych. Ważne, aby kierownik jednostki kontrolowanej złożył wniosek o pokrycie poniesionych kosztów w terminie 14 dni od dnia otrzymania wystąpienia pokontrolnego.

Kontroler ma prawo swobodnie poruszać się po obiekcie kontrolowanym bez obowiązku posiadania przepustki oraz bez rewizji osobistej.

Kontroler może także przeprowadzić postępowanie kontrolne lub poszczególne jego czynności w siedzibie NIK.

Akta kontroli

Ustalenia kontroli dokumentowane są w aktach kontroli. Akta zawierają m.in. upoważnienie do przeprowadzenia kontroli, protokoły z przeprowadzonych czynności dowodowych, notatki służbowe oraz inne dokumenty i materiały dowodowe. Kierownik jednostki kontrolowanej lub osoba przez niego upoważniona ma prawo wglądu do akt kontroli i sporządzania z nich odpisów, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej. Prezes NIK może także wyrazić zgodę na udostępnianie tych dokumentów innym osobom.

Dowody kontroli

Kierownicy jednostek kontrolowanych mają obowiązek udostępnić na żądanie NIK wszelkie dokumenty i materiały niezbędne do przygotowania i przeprowadzenia kontroli z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej.

Kontroler z przeprowadzenia czynności dowodowej sporządza protokół (jeśli ustawa tak stanowi), notatkę służbową lub wydruk potwierdzający przekazanie informacji w formie elektronicznej. Protokół oraz każdą jego stronę podpisują wszystkie osoby biorące udział w czynności dowodowej.

Dowody zebrane przez kontrolera w trakcie kontroli są odpowiednio zabezpieczane.

Kontroler może oddać je na przechowanie kierownikowi lub innemu pracownikowi jednostki kontrolowanej za pokwitowaniem, przechowywać je w oddzielnym, zamkniętym i opieczętowanym pomieszczeniu bądź zabrać je za pokwitowaniem.

Dowodami mogą być dokumenty, zabezpieczone rzeczy, wyniki oględzin, zeznania świadków, opinie biegłych oraz pisemne wyjaśnienia i oświadczenia.

Kontroler może sporządzać niezbędne dla kontroli kopie lub wyciągi z dokumentów oraz dokonywać zestawień i obliczeń na ich podstawie lub na podstawie elektronicznych baz danych. Może zwrócić się także w tej sprawie do kierownika jednostki kontrolowanej. Zgodność odpisów i wyciągów oraz zestawień i obliczeń z oryginalnymi dokumentami lub elektronicznymi bazami potwierdza kierownik komórki organizacyjnej, w której dokumenty się znajdują, lub osoba przez niego upoważniona. Kontroler może również pobrać rzeczy, ale tylko i wyłącznie w obecności kierownika jednostki albo osoby przez niego wyznaczonej. Z pobrania rzeczy sporządzany jest protokół.

Jeżeli kontroler uzna za konieczne - przeprowadza oględziny obiektów, składników majątku oraz przebiegu określonych czynności. Z przebiegu i wyniku oględzin sporządza się protokół podpisany przez kierownika albo osobę wyznaczoną przez niego. Czynności mogą być ponadto utrwalone za pomocą urządzeń technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku. 

Kontroler może poprosić także o udzielenie ustnych bądź pisemnych wyjaśnień dotyczących prowadzonej kontroli. Pracownik może odmówić wyjaśnień ale tylko w przypadkach określonych w Ustawie o NIK (art. 40). Z własnej inicjatywy pracownik kontrolowanego podmiotu może sam złożyć oświadczenie, a kontroler nie może odmówić jego przyjęcia, jeśli ma ono związek z przedmiotem kontroli. Z przyjęcia ustnego oświadczenia sporządzany jest protokół.

Pracownicy jednostki kontrolowanej oraz inne osoby mogą być przesłuchane w charakterze świadka. Z zeznań sporządza się protokół, a nośnik, na którym został utrwalony obraz lub dźwięk stanowi załącznik do dokumentu.  

Świadek ma obowiązek stawienia się na przesłuchanie. Jeśli nie jest pracownikiem jednostki kontrolowanej przysługuje mu zwrot utraconego zarobku oraz poniesionych przez niego kosztów podróży, zakwaterowania oraz dieta. Za niestawienie się bez uzasadnionej przyczyny na wezwanie w charakterze świadka, kontroler może nałożyć na wzywanego karę pieniężną. Ukarany może złożyć na postanowienie o nałożeniu kary zażalenie. Usprawiedliwienie nieobecności uchyla nałożoną karę. Świadek ma prawo odmowy zeznań tylko w przypadkach określonych w Ustawie o NIK (art. 45).

Kontroler ma prawo w toku kontroli, zwołać naradę z pracownikami kontrolowanej jednostki, w celu omówienia kwestii związanych z kontrolą. O naradzie poinformowany jest kierownik jednostki, z którym kontroler ustala czas i miejsce narady.

Wystąpienie pokontrolne

Wyniki przeprowadzonej kontroli kontroler przedstawia w wystąpieniu pokontrolnym. Dokument zawiera opis stanu faktycznego i ocenę kontrolowanej działalności, w tym ustalone, na podstawie materiałów dowodowych nieprawidłowości, ich przyczyny, zakres, skutki oraz osoby za nie odpowiedzialne. W wystąpieniu zawarte są również uwagi i wnioski w sprawie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości.

Dokument podpisują kontroler i dyrektor jednostki kontrolnej. Jeśli kierownik ma zastrzeżenia do wystąpienia, może je zgłosić na piśmie dyrektorowi właściwej jednostki NIK- w terminie 21 dni od dnia przekazania. Zastrzeżenia rozpatruje komisja rozstrzygająca. O terminie posiedzenia zawiadomione są obie strony: kontrolująca i kontrolowana, którym potem przekazuje się  uchwałę komisji w sprawie zastrzeżeń. Zgodnie z uchwałą dyrektor jednostki kontrolnej NIK dokonuje zmian w wystąpieniu pokontrolnym. Podpisuje zmieniony dokument i przesyła kierownikowi jednostki kontrolnej. Do takiego wystąpienia nie przysługuje już prawo zgłaszania zastrzeżeń.  

Adresaci wystąpień pokontrolnych mają obowiązek, w terminie określonym w wystąpieniu nie krótszym niż 14 dni, poinformować Izbę o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków oraz o podjętych działaniach lub przyczynach ich niepodjęcia.

Informacja o wynikach kontroli

Wystąpienia pokontrolne i materiały dowodowe zgromadzone w aktach kontroli są podstawą do sporządzenia informacji o wynikach kontroli, która jest końcowym dokumentem opracowanym w toku kontroli. Prezes NIK przesyła informację o wynikach kontroli właściwym naczelnym lub centralnym organom państwowym, które w ciągu 14 dni od otrzymania mogą przedstawić swoje stanowisko. Jest ono dołączane później do informacji. Prezes NIK może do stanowiska dołączyć swoją opinię. Gotowa informacja o wynikach kontroli przedkładana jest m.in. Sejmowi, Prezydentowi RP i Prezesowi Rady Ministrów.

Standardy kontroli NIK

 

Standardy kontroli NIK zapewniają utrzymanie profesjonalnego poziomu kontroli przeprowadzanych przez Izbę. Stanowią jednolitą płaszczyznę odniesienia dla planowania i prowadzenia kontroli oraz oceny wyników. Odzwierciedlają dotychczasowy dorobek Izby wzbogacony o uznane rozwiązania w zakresie metodologii kontroli.

System zapewnienia jakości procesu kontrolnego

Standardy kontroli to 17 grup tematycznych, obejmujących najważniejsze etapy i procedury związane z działalnością kontrolną NIK. Opracowane zostały z uwzględnieniem przepisów prawnych obowiązujących w Polsce, Standardów Kontroli INTOSAI, Europejskich Wytycznych Stosowania Standardów Kontroli INTOSAI, Standardów Kontroli Międzynarodowej Federacji Księgowych (IFAC) oraz wieloletnich doświadczeń NIK. Na podstawie standardów kontroli NIK powstały wytyczne metodyczne, czyli szczegółowe instrukcje pomocne przy przeprowadzaniu kontroli. Miejsce standardów kontroli NIK w hierarchii dokumentów
Miejsce standardów kontroli NIK w hierarchii dokumentów dotyczących działalności kontrolnej (opis grafiki) Międzynarodowe standardy kontroli oraz doświadczenie </em title=

  • Założenia metodyczne do kontroli wykonania budżetu państwa (plik PDF 0,1 MB)
  • Międzynarodowe standardy najwyższych organów kontroli (tłumaczenia wybranych standardów):

    Podstawa prawna:

    • ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 231, poz. 1701, z późn. zm.).

    Na podst.: www.nik.gov.pl


    A.J.
    Zespół e-prawnik.pl

    Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne

    Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?


    Masz inne pytanie do prawnika?

     

    Komentarze

      Nie dodano jeszcze żadnego komentarza. Bądź pierwszy!!

    Potrzebujesz pomocy prawnej?

    Zapytaj prawnika