Nowe prawo - zapis windykacyjny i dłuższy czas na dochodzenie zachowku

Zapis windykacyjny oraz wydłużenie czasu na dochodzenie zachowku  to jedne z wielu zmian wprowadzonych nowelizacją Kodeksu cywilnego, która wejdzie w życie już w dniu 23 października 2011 roku.  Od tego dnia spadkodawcy będą mogli rozporządzać w testamencie poszczególnymi przedmiotami spadkowymi, które z chwilą śmierci staną się własnością zapisobiorców. Nie oznacza to likwidacji zapisu w aktualnie istniejącym stanie prawnym – obok zapisu windykacyjnego pozostanie zapis zwykły – w aktualnej wersji.

Czym jest zapis (po zmianie zapis zwykły)?

Bardzo często potocznie mówi się o „zapisaniu” majątku czy konkretnej rzeczy (np. nieruchomości)  konkretnej osobie. Nie jest to jednak prawidłowe użycie tego pojęcia, gdyż najczęściej przez „zapisanie” rozumie się dokonanie darowizny.

Zapis jest natomiast instytucją prawa spadkowego. Polega na rozporządzeniu majątkiem w testamencie (wyłącznie), poprzez zobowiązanie spadkobiercy do spełnienia określonego świadczenia pieniężnego.

• Spadkodawca w testamencie powołuje do całości spadku córkę, wskazując jednak, że samochód ma odziedziczyć syn. Takie rozporządzenie powoduje, że spadek dziedziczy córka i samochód wchodzi w jego skład, jednakże jest ona zobowiązana do wykonania zapisu, czyli do przeniesienia własności samochodu. Nie staje się on więc z chwilą otwarcia testamentu automatycznie własnością syna.

Czym jest zapis windykacyjny?

W przeciwieństwie do zapisu zwykłego, rozporządzenie majątkiem w formie zapisu windykacyjnego powoduje, że przedmiot majątkowy przekazany tą drogą przez spadkobiercę staje się własnością zapisobiorcy z chwilą otwarcia testamentu – z chwilą śmierci spadkodawcy i jednocześnie zapisodawcy.  Nie powstaje więc żaden obowiązek po stronie spadkobiercy – przedmiot majątkowy nie wchodzi bowiem w ogóle do majątku spadkowego.

• Spadkodawca w testamencie powołuje do całości spadku córkę, przekazując jednak w formie zapisu windykacyjnego samochód synowi. Takie rozporządzenie powoduje, że samochód w ogóle nie wchodzi do majątku spadkowego – synowi nie przysługuje więc żadne roszczenie wobec siostry – z chwilą otwarcia spadku samochód staje się jego własnością.

Zapis windykacyjny zbliżony jest w swej postaci do darowizny na wypadek śmierci oraz bankowej dyspozycji na wypadek śmierci. Pierwsza czynność jest jednak umową, druga dotyczy wyłącznie środków zgromadzonych na rachunku bankowym w chwili śmierci spadkodawcy. W przypadku zapisu windykacyjnego będzie on jednostronną czynnością prawną.

Aby zapis był skuteczny musi być dokonany w testamencie sporządzonym w formie notarialnej. Nie może być  jednak dokonany pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (np. zapis wnukowi mieszkania pod warunkiem ukończenia studiów) – takie obwarowanie będzie uważane za nieskuteczne.

Nowelizacja wymienia jakie przedmioty majątkowe mogą być przedmiotem takiego zapisu. Są to:

1. rzeczy oznaczone co do tożsamości (nie mogą być więc przedmiotem tego  zapisu pieniądze i rzeczy oznaczone co do gatunku), 
2. zbywalne prawa majątkowe (wierzytelności czy udziały w spółce), 
3. przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolne a także
4. ustanawiane na rzecz zapisobiercy użytkowanie lub służebność (na przedmiocie należącym do spadku). 

Zapisobiorca może odmówić przyjęcia zapisu.  Podobnie jak w przypadku spadkobrania,  w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia i ogłoszenia testamentu zapisobiorca może złożyć oświadczenie o odrzuceniu zapisu – jeśli tego nie uczyni, będzie on ważny i będzie wywoływał skutki prawne. Może być także uznany za niegodnego zapisobrania.

Nowelizacja wprowadzając nową instytucję zabezpiecza prawa pozostałych spadkobierców oraz osób uprawnionych z tytułu zachowku. W związku z tym, iż zapisodawca może rozporządzić poprzez zapis windykacyjny większością bądź też całym swoim majątkiem, zapis windykacyjny będzie uwzględniany przy obliczaniu zachowku – w przeciwieństwie do zapisu zwykłego - a zapisobiorca będzie odpowiadał solidarnie ze spadkobiercami  za długi spadkowe do czasu działu spadku.  

Osoba, której należy się  zachowek będzie więc mogła dochodzić od zapisobiorcy kwoty niezbędnej na uzupełnienie zachowku, jednakże tylko do wysokości jego wzbogacenia – a zatem wartości zapisu. Zapisobiorca może zwolnić się z tej odpowiedzialności, jeśli wyda uprawnionemu do zachowku przedmiot zapisu. Zasady powyższe obowiązują także aktualnie w przypadku darowizny, jednakże nowelizacja wprowadza rozwiązanie odmienne od dotychczasowego - zakłada bowiem pierwszeństwo zaspokojenia z zapisu. Dopiero jeśli uzupełnienie kwoty zachowku nie będzie możliwe z zapisu, uzupełnienia będzie można dochodzić od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę.

Zapis windykacyjny zaliczany jest także na schedę spadkową , chyba że spadkodawca inaczej postanowi. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku. 

Ojciec dokonał zapisu windykacyjnego przedsiębiorstwa na rzecz swojego syna. Do podziału na troje rodzeństwa pozostają inne nieruchomości ojca. Jeśli nie zastrzegł inaczej w testamencie, syn będzie musiał uwzględnić otrzymane przedsiębiorstwo i może się okazać, że już nic nie otrzyma z pozostałej części majątku spadkowego, który zostanie podzielony pomiędzy jego rodzeństwo.  Wartość zapisu może być równa a nawet większa od tego co uzyskałby, gdyby nie doszło do zapisu.

Inne zmiany w Kodeksie cywilnym

Nowelizacja wprowadza zasadnicze zmiany w innych przepisach dotyczących dziedziczenia.

Reguluje jednoznacznie dziedziczenie rodzica z małżonkiem. Dotąd brak przepisu w tym zakresie powodował problemy interpretacyjne – po zmianie nie będzie wątpliwości co do tego, że jeśli do spadku zostaną powołani z ustawy małżonek zmarłego i jeden z rodziców zmarłego (w braku dzieci i wnuków oraz drugiego rodzica) będą dziedziczyli oni po połowie.

Ustawa nowelizująca wydłuża także czas na dochodzenie zachowku. Dotychczas obowiązywał krótki termin trzech lat liczonych od dnia śmierci spadkodawcy bądź otwarcia i ogłoszenia testamentu. Po zmianach będzie obowiązywał termin pięcioletni od dnia otwarcia spadku (dla dochodzenia  uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny) czy od dnia ogłoszenia testamentu (uprawnionego z tytułu zachowku).

Zmiana dotyczy regulacji odnoszących się do wykonawcy testamentu. Przez dodanie do Kodeksu cywilnego art. 986¹ zostanie przesądzona dopuszczalność ustanowienia wykonawcy testamentu sprawującego zarząd nie tylko całym majątkiem spadkowym, a jedynie jego zorganizowaną częścią lub jego oznaczonym składnikiem.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 18 marca 2011 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny i innych ustaw (Dz. U. 2011 r., Nr 85, poz. 458).

Grzegorz Pawelec

e-prawnik.pl

Zespół
e-prawnik.pl