Szybsze postępowania spadkowe

Prezydent RP Andrzej Duda podpisał przygotowaną w Ministerstwie Sprawiedliwości nowelizację Kodeksu cywilnego. Dzięki nowym przepisom postępowania spadkowe ulegną skróceniu, zwiększy się też bezpieczeństwo prawne spadkobierców.

Nowelizacja dostosowuje prawo spadkowe do faktycznych relacji rodzinnych. Nie będzie już potrzeby prowadzenia długotrwałych poszukiwań dalekich krewnych osoby zmarłej, którzy często nawet nie zdają sobie sprawy z jej śmierci. Efektem nowych przepisów będą więc znacznie szybsze postępowania spadkowe.

Co przewiduje ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw?

Nowelizacja ma na celu wprowadzenie zmian w zakresie zasad dziedziczenia, które usprawnią postępowanie spadkowe oraz będą stanowiły odpowiedź na dostrzeżone mankamenty prawa spadkowego.

W tym celu wprowadza zmiany do:

1. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1360, z późn. zm.), dalej „k.c.”,
2. ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2020 r. poz. 1359, z późn. zm.), dalej „k.r.o.” oraz
3. ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 1805 z późn. zm.), dalej „k.p.c.”.

Nowelizacja wprowadza zmiany w Kodeksie cywilnym w zakresie zasad dziedziczenia ustawowego w sytuacji, gdy powołani do spadku są dziadkowie spadkodawcy (art. 934 K.c.). W przypadku, gdy którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, będzie przypadał jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, będzie przypadał w częściach równych jego dzieciom, a w braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku – pozostałym dziadkom w częściach równych. Tym samym wyłączeni od dziedziczenia będą dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia. Zmiana ta ma służyć skróceniu czasu trwania postępowań, nadto zawężony katalog spadkobierców ustawowych ograniczy potrzebę poszukiwania ich z urzędu przez sąd i wzywania na rozprawę.

Ponadto, uchwalona ustawa w Kodeksie cywilnym dodaje 2 nowe przesłanki niegodności dziedziczenia w postaci:

1. uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową wobec spadkodawcy;
2. uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka (art. 928 k.c.).

Zmiana ta ma na celu umożliwienie osobie mającej w tym interes prawny (np. pozostałym spadkobiercom) przeciwstawienie się możliwości uzyskania korzyści ze spadku przez osobę niewykonującą obowiązków wynikających z prawa rodzinnego i zasad współżycia społecznego w stosunku do spadkodawcy, mimo realnej możliwości ich spełnienia.

W zakresie postępowania spadkowego, nowelizacją wprowadzono również rozwiązanie modyfikujące regulację art. 1015 k.c. która przesądza o obowiązku złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego dziedziczenia. Nowelizacja przewiduje, iż do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające będzie złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie tego oświadczenia. Ponadto, jeśli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku będzie wymagało zezwolenia sądu, bieg terminu na złożenie oświadczenia ulegnie zawieszeniu na czas trwania postępowania w tym przedmiocie (art. 1015 § 1² k.c.).

Dodatkowo uzupełnieniu uległy ustawowe przesłanki, których spełnienie daje możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby (albo niezłożonego w ustawowym terminie ze względu na błąd lub groźbę). Dodatkowa przesłanka odnosi się do rocznego terminu określonego w art. 88 § 2 k.c., którego zachowanie jest konieczne dla skutecznego uchylenia się od skutków prawnych wadliwego (na skutek błędu lub pod wpływem groźby) oświadczenia woli. Zgodnie z dodanym w art. 1019 § 1 pkt 3 k.c. dla dochowania tego terminu wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli.

W ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, nowelizacja wprowadza regulację, która w ramach zarządu nad majątkiem dziecka, wyłącza konieczność pozyskania zgody sądu na czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu w sytuacji, gdy czynność ta polega na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, a dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z rodziców, którym przysługuje pełna władza rodzicielska. Zgoda sądu będzie jednak wymagana w braku porozumienia rodziców lub jeżeli inny zstępny rodziców tego dziecka przyjmuje spadek (art. 101 k.r.o.). W konsekwencji sprecyzowaniu uległa treść oświadczenia o odrzuceniu spadku składanego przez rodzica dziecka uprawnionego do spadku (art. 640¹ § 3 k.p.c.).

W ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, nowelizacja przewiduje przekazanie spraw dotyczących wydawania zezwoleń na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka dotyczących prostego przyjęcia spadku lub odrzucenia spadku spod kognicji sądu opiekuńczego do sądu spadku (art. 640¹ k.p.c.). Zdaniem autorów przedłożenia, brak konieczności prowadzenia w trakcie postępowania spadkowego odrębnego postępowania sądowego w przedmiocie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub pozostającego pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku przyczyni się do przyspieszenia postępowań o stwierdzenie nabycia spadku, a jednocześnie zmniejszy liczbę spraw wpływających do sądów opiekuńczych.

Do odciążenia sądów ma przyczynić się również zmiana w art. 640 § 1 k.p.c., znosząca obowiązek notariusza przesyłania do sądu spadku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli zarejestrował akt poświadczenia dziedziczenia, a także zmiana w art. 652 k.p.c., w którym zniesiono obowiązek notariusza zawiadamiania sądu spadku o dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu – w sytuacji, gdy notariusz sporządził akt poświadczenia dziedziczenia.

W celu przyspieszenia postępowań sądowych znowelizowano również ustawę z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, umożliwiając sądom pozyskiwanie danych z rejestru stanu cywilnego niezbędnych do wydania orzeczenia w sprawie. Pozyskiwanie danych z tego rejestru umożliwiono także Ministrowi Sprawiedliwości.

Przewidziano również zmianę w ustawie z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie, która ma na celu dodanie w treści aktu poświadczenia dziedziczenia określenia sposobu przyjęcia spadku (podobnie jak przewidziano w proponowanym brzmieniu art. 677 § 1¹ pkt 4 k.p.c. w odniesieniu do postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

Nowelizacją objęto także ustawę z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne w celu przesądzenia, iż prawo dostępu do danych z ewidencji gruntów i budynków (w postaci wypisu i wyrysu z ewidencji) – w tym za pośrednictwem zintegrowanego systemu informacji o nieruchomościach – przysługuje sądom na potrzeby prowadzonych postępowań.

Ustawa wejdzie w życie zasadniczo po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.

Uporządkowanie i przyspieszenie procedur

Reforma obejmuje trzecią grupę spadkową – dziadków spadkodawcy, a także ich zstępnych, czyli potomków. Krąg spadkobiorców został w tej grupie zawężony do dziadków, rodzeństwa rodziców spadkodawcy oraz ich dzieci. Zgodnie z nowymi przepisami, stryjeczne i cioteczne wnuki oraz dalsze pokolenia, często nieutrzymujące faktycznych relacji ze spadkodawcą, zostały wyłączone od dziedziczenia po nim. Konsekwentnie, jeśli któreś z dziadków spadkodawcy umrze przed spadkodawcą, udział w spadku, który by mu przypadał, zostanie podzielony równo między jego dzieci. Natomiast gdy taka sytuacja dotyczyć będzie dzieci dziadków spadkodawcy (jego stryjostwa lub wujostwa), udział spadkowy przypadał będzie w równych częściach ich dzieciom.

Nowelizacja dodatkowo wprowadza nowe przesłanki niegodności dziedziczenia. Osoby, które uporczywie uchylały się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego mogą zostać wyłączone z dziedziczenia. Dotyczy to również osób, które uporczywie uchylały się od sprawowania nad spadkodawcą pieczy.

Ułatwienia dla osób małoletnich i ubezwłasnowolnionych

W wypadku osób małoletnich oraz ubezwłasnowolnionych złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może wymagać zezwolenia sądu opiekuńczego. Nowelizacja zakłada, że w takich sytuacjach obowiązujący sześciomiesięczny termin na złożenie takiego oświadczenia zostanie zawieszony na czas trwania postępowania w przedmiocie zezwolenia.

Dzięki temu rozwiązaniu osoby małoletnie oraz ubezwłasnowolnione nie będą już obciążane długami spadkowymi z powodu niezależnych od nich kwestii formalnych. Jednocześnie nowelizacja przewiduje, że do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu wystarczy przed jego upływem złożyć wniosek do sądu. Stanowi to wyjście naprzeciw oczekiwaniom spadkobierców. 

A.J.
Zespół e-prawnik.pl