Zachowek od obdarowanego (jak długo skuteczne jest roszczenie o niego) - opinia prawna

Opinia prawna

Zachowek

Instytucja zachowku przewidziana w kodeksie cywilnym (k.c.) i uregulowana w art. 991 - 1011 służy ochronie interesu osób najbliższych spadkodawcy. Znajduje ona zastosowanie głównie, choć nie wyłącznie w sytuacji, gdy spadkodawca rozrządził swoim majątkiem w testamencie, rzadziej zaś gdy majątek po zmarłym jest dziedziczony na podstawie ustawy. Zgodnie z art. 991 § 1 k.c.: „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

”

Sposób, w jaki realizuje się przyznane wyżej cytowanym przepisem prawo do zachowku precyzuje art. 991 § 2 k.c., który stanowi: „Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia..”

Rozważmy więc sytuację gdy po śmierci Pańskiej teściowej pozostawiony przez nią majątek będzie dziedziczony na podstawie ustawy tj. według reguł zawartych w art. 931 – 940 k.c. Zakładając, że w chwili otwarcia spadku (tą chwilą jest chwila śmierci spadkodawcy – art. 924 k.c.) wszystkie dzieci teściowej będą żyły, wówczas staną się one wyłącznymi spadkobiercami i będą dziedziczyć w częściach równych (art. 931 § 1 k.c.). Nie będą, więc dziedziczyć ani jej wnuki ani prawnuki. Jeżeli teraz okazałoby się, że wartość spadku pozostawionego przez teściową jest niewielka i wartość przypadającego każdemu ze spadkobierców udziału nie odpowiadałaby nawet wartości należnego im zachowku, wtedy spadkobiercom tym będzie przysługiwało roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego uzupełnienia. Taka sytuacja może niewątpliwie wystąpić w przedstawionym przez Pana stanie faktycznym gdyż, na co należy zwrócić uwagę, przy obliczaniu wysokości zachowku uwzględnia się (dolicza się) darowizny uczynione przez spadkodawcę (art. 993 k.c.). W efekcie będziemy mieć do czynienia ze stanem, który najlepiej zobrazować prostym przykładem:

Przyjmijmy, że wartość spadku pozostawionego przez teściową wynosi 6.000 zł. Wartość udziału w spadku każdego dziecka będzie wynosił, więc 2.000 zł. Tymczasem wysokość zachowku im przysługującego obliczymy dodając do kwoty 6000 zł wartość darowizny uczynionej na rzecz Pańskiej córki (dla uproszczenia zakładamy, iż tylko ta darowizna podlega doliczeniu) – tj. np.: 120.000 zł. co da nam kwotę 126.000 zł. Ponieważ wysokość zachowku odpowiada połowie wartości udziału, który by przypadł spadkobiercy dziedziczącemu z ustawy, a który w omawianym przypadku wynosi 1/3 powstaje konieczność przemnożenia1/3 przez 1/2 co da nam 1/6. Taka będzie wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku.

Mnożąc 126.000 zł przez 1/6 uzyskamy wysokość przysługującego każdemu dziecku teściowej zachowku, będzie to 21.000 zł. Jak z tego wynika wysokość zachowku odbiega w znacznym stopniu od tego co przypadło dzieciom w drodze spadkobrania ustawowego. Każde z nich miałoby w takiej sytuacji roszczenie o zapłatę kwoty 19.000 zł stanowiącej uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. Roszczenie to w pierwszej kolejności przysługuje uprawnionemu przeciwko spadkobiercy, ponieważ jednak w tej sytuacji wszyscy spadkobiercy są uprawnieni i nie jest możliwe aby jeden od drugiego otrzymał należną mu sumę, zgodnie z postanowieniem art. 1000 § 1 k.c. uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Oznaczałoby to, że Pańska córka byłaby zobligowana do zapłaty, oczywiście w razie wystąpienia z takim żądaniem przez uprawnionego, należnej mu kwoty.

Obdarowany może jednak zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny, a tym jest w przedstawionym stanie rzeczy własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego. Możliwość taką przewiduje art. 1000 § 3 k.c. Istotnym jest przy tym, że wartość przedmiotu darowizny doliczanej przy obliczaniu zachowku oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 k.c.).

Jeżeli jednak Pańska teściowa sporządziłaby testament, wówczas będziemy mieć do czynienia z inną sytuacją. Gdyby teraz „pominęła” w nim swoje dzieci (nie ustanawiając ich spadkobiercami) to one właśnie będą uprawnione do zachowku, gdyż to one byłby spadkobiercami ustawowymi gdyby doszły do dziedziczenia.
Dla porządku, mając na uwadze problem doliczania darowizn przy obliczaniu wysokości zachowku, należy rozważyć dwie ważne sytuacje:

1. Teściowa rozrządziła swym majątkiem na rzecz m.in. Pańskiej córki (ustanowiła ją spadkobiercą) wówczas zgodnie z art. 993 w zw. z art. 994 § 1 k.c. bez względu na termin w jakim ta darowizna została dokonana dolicza się ją do spadku. Oznacza to, że nawet po upływie 10 lat od chwili darowizny będzie ona podlegała doliczeniu.

Będąc ustanowionym w testamencie spadkodawcą Pańska córka będzie zobowiązana do zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku lub do jego uzupełnienia gdyby któryś z uprawnionych nie został powołany do dziedziczenia albo gdyby, co prawda został powołany, ale udział, który mu przypadł nie pokrywał w całości kwoty odpowiadającej wysokości zachowku. Oczywiście, jeśli nie byłaby jedynym spadkobiercą powołanym w testamencie wówczas odpowiedzialność za długi spadkowe – a jest nim także obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek (art. 922 § 3 k.c.) będzie ciążył na wszystkich spadkobiercach, a nie wyłącznie na Pańskiej córce.

1. Teściowa nie ustanowiła spadkobiercą Pańskiej córki - wówczas darowiznę będzie się wliczać do spadku, chyba że upłynęło 10 lat od dnia jej uczynienia. W takiej sytuacji, co do zasady Pańska córka nie będąc spadkobiercą nie będzie adresatem żądania osoby uprawnionej do zachowku np: swojego wuja. Jeżeli jednak, o czym była już wyżej mowa uprawniony nie będzie mógł otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy znajdzie zastosowania cytowany art. 1000 § 1 k.c.

Przedawnienie

Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 k.c.), natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku (art. 1007 § 2 k.c.). Oznacza to że jeżeli uprawniony zażąda od spadkobiercy, czy też obdarowanego należnej mu sumy po tym terminie, ten może uchylić się od spełnienia świadczenia.

Dla pełności opinii należy wskazać również na przewidzianą w art. 1008 k.c. możliwość pozbawienia w testamencie przez spadkodawcę zstępnych, małżonka i rodzeństwa zachowku. Może to nastąpić jednak tylko w wyjątkowych sytuacjach, tj jeżeli uprawniony:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 k.c.)