Ochrona prawa własności na gruncie art. 222 Kodeksu cywilnego

Nienaruszalność prawa własności stanowi jeden z fundamentów demokratycznego państwa prawnego. Pomimo istnienia wielu mechanizmów gwarantujących jego nienaruszalność, na gruncie obrotu prawnego dochodzi niejednokrotnie do naruszenia prawa własności. Może ono przybrać różnorakie formy – od nieuprawnionego wkroczenia podmiotów trzecich w swobodę wykonywania prawa własności przez właściciela, aż po pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad przedmiotem własności.

             Polski system prawny zawiera instytucje służące właścicielom do zabezpieczenia przysługujących im praw. Niewątpliwie za jeden z mechanizmów ochrony własności uznać należy roszczenia petytoryjne wynikające z brzmienia art. 222 Kodeksu cywilnego.

            W nauce prawa rozróżnić należy dwa aspekty ochrony prawa własności: ochronę petytoryjną oraz ochronę posesoryjną. Pierwsza z nich ma na celu ochronę samego tytułu prawnego przysługującego określonemu podmiotowi. Z kolei ochrona posesoryjna zabezpiecza pewien stan faktyczny polegający na zagwarantowaniu właścicielowi sprawowania faktycznego władztwa nad rzeczą. Właśnie do instrumentów ochrony petytoryjnej należy zaliczyć roszczenia właściciela wynikające z art. 222 Kodeksu cywilnego.

            Pierwsze z roszczeń wynikające z brzmienia art. 222 §1 k.c. określane jest mianem roszczenia windykacyjnego. Roszczenie to przysługuje właścicielowi, który utracił władztwo nad przedmiotem własności przeciwko podmiotowi będącemu jego nieuprawnionym posiadaczem. W drodze roszczenia windykacyjnego z art 222 §1 k.c. właściciel może domagać się wydania mu przedmiotu własności, którego posiadanie utracił. Roszczenie właściciela będzie skuteczne i zasadne tak długo, jak długo posiadacz przedmiotu prawa własności nie będzie legitymował się uprawnieniem do posiadania tej rzeczy. Wskazać zatem należy, że dla skuteczności tego roszczenia konieczne jest łączne spełnienie trzech przesłanek:

• podmiot mający roszczenie musi być właścicielem, 
• podmiot ten utracił posiadanie przedmiotu, którego wydania dochodzi
• przedmiot ten znajduje się w posiadaniu podmiotu nieuprawnionego. 

Konieczność zaistnienia powyższych przesłanek warunkujących skorzystanie z roszczenia windykacyjnego potwierdzone zostało między innymi w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2010 r. (II CSK 174/10).

            Zastosowanie roszczenia windykacyjnego nie jest uzależnione od świadomości naruszenia prawa własności przez naruszyciela. W wyroku z dnia 29 lipca 2005 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach (I ACa 445/05) wskazał: Roszczenie windykacyjne jako wynikające z prawa o charakterze bezwzględnym chroni właściciela przed naruszeniem prawa własności bez względu na świadomość naruszyciela. Jest roszczeniem o charakterze obiektywnym i jest skierowane przeciwko temu, kto w danej chwili narusza własność. Z tej przyczyny nie ma znaczenia to, w jakich okolicznościach doszło do tego, że cudze rzeczy znalazły się w posiadaniu osoby innej niż właściciel. W takim przypadku posiadacz rzeczy ma obowiązek wydać je właścicielowi, chyba, że wykaże, iż przysługuje mu skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą.

            Roszczenie windykacyjne właściciela przedawnia się zgodnie z ogólnymi zasadami wynikającymi z brzmienia art. 118 Kodeksu cywilnego. Wyjątek od reguły stanowi art. 223 k.c., który stanowi, że powyższe roszczenie nie ulega przedawnieniu jeżeli dotyczy nieruchomości.

             Drugim roszczeniem wynikającym z treści art. 222 k.c. jest roszczenie negatoryjne przewidziane w §2 tego przepisu. Przysługuje ono właścicielowi w przypadku naruszenia jego prawa własności w inny sposób niż poprzez pozbawienie go faktycznego władztwa nad rzeczą. W drodze powyższego roszczenia właściciel może domagać się przywrócenia stanu zgodnego z prawem oraz zaniechania dalszych naruszeń.

            W przypadku żądania przywrócenia stanu zgodnego z prawem usunięcie naruszenia sprowadzać się będzie do przywrócenia stanu niejako sprzed naruszenia prawa własności. Może to nastąpić bądź w drodze dokonania określonych czynności natury technicznej, np. zasypanie bezprawnie wykopanego rowu lub odbudowa zniszczonego ogrodzenia bądź poprzez dokonanie świadczenia pieniężnego o charakterze odszkodowawczym, w sytuacji gdy niemożliwym jest techniczne usunięcie skutków naruszenia lub gdy świadczenie pieniężne w większym stopniu spowoduje usunięcie skutków naruszenia. Podkreślić również należy że powyższe sposoby przywrócenia stanu zgodnego z prawem nie wykluczają się wzajemnie i za dopuszczalne należy uznać równoczesne usunięcie skutków naruszenia prawa poprzez dokonanie czynności technicznej jak i w formie wypłaty odpowiedniego odszkodowania.

            Jedynie dla porządku odnieść się jeszcze należy do żądania zaniechania naruszeń zawartego w §2 in fine analizowanego przepisu. Roszczenie to ma charakter pro futuro i zmierza do zapobiegnięcia wystąpienia dalszych naruszeń.

            Podobnie jak roszczenie windykacyjne, również roszczenia wynikające z art. 222 §2 k.c ulegają przedawnieniu zgodnie z art. 118 k.c. W sytuacji gdy dotyczą one nieruchomości, zgodnie z treścią art. 223 k.c. nie ulegają one przedawnieniu.

Bogumił Wielgosz

Radca prawny