Spis treści
Stosunek pracy może być nawiązany nie tylko na podstawie tradycyjnej umowy o pracę. Kodeks pracy przewiduje również alternatywne formy zatrudnienia: powołanie, mianowanie, wybór oraz spółdzielczą umowę o pracę. Te szczególne tryby zatrudnienia dotyczą konkretnych kategorii pracowników i stanowisk, oferując zarówno odmienne procedury nawiązania stosunku pracy, jak i specyficzne zasady jego rozwiązywania.
Podstawy prawne alternatywnych form zatrudnienia
Zgodnie z art. 2 Kodeksu pracy, pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Wszystkie te formy zatrudnienia podlegają ochronie prawa pracy, choć różnią się znacząco procedurami nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy.
Kluczowa informacja
Niezależnie od podstawy prawnej nawiązania stosunku pracy, wszystkie osoby zatrudnione na podstawie powołania, wyboru, mianowania czy spółdzielczej umowy o pracę mają status pracownika w rozumieniu Kodeksu pracy i przysługują im podstawowe prawa pracownicze.
Stosunek pracy na podstawie powołania
Kiedy można nawiązać stosunek pracy na podstawie powołania?
Stosunek pracy na podstawie powołania może być nawiązany wyłącznie w przypadkach określonych w odrębnych przepisach. Dotyczy to głównie stanowisk kierowniczych w administracji publicznej oraz instytucjach państwowych.
Administracja samorządowa
Sekretarze gmin, powiatów oraz skarbnicy samorządowych jednostek organizacyjnych
Inspekcja pracy
Główny Inspektor Pracy, jego zastępcy oraz okręgowi inspektorzy pracy
Instytucje kultury
Dyrektorzy państwowych i komunalnych instytucji kultury
Procedura powołania
Powołanie musi być dokonane w formie pisemnej. Brak pisemnego aktu powołania skutkuje nieważnością całej procedury, w przeciwieństwie do umowy o pracę, gdzie można uzupełnić brak formy pisemnej.
Stosunek pracy nawiązuje się w terminie określonym w powołaniu, a jeżeli termin nie został określony - w dniu doręczenia powołania.
Powołanie może być poprzedzone konkursem, nawet jeśli przepisy szczególne nie wymagają obowiązkowego konkursu na dane stanowisko.
Rozwiązanie stosunku pracy na podstawie powołania
Pracownik zatrudniony na podstawie powołania może być odwołany w każdym czasie przez organ, który go powołał. Odwołanie może nastąpić niezwłocznie lub w określonym terminie i musi być dokonane na piśmie.
Istotne ograniczenia
Do stosunków pracy na podstawie powołania nie stosuje się przepisów o rozpatrywaniu sporów dotyczących bezskuteczności wypowiedzeń ani przywracaniu do pracy. Oznacza to ograniczoną możliwość kwestionowania odwołania przed sądem pracy.
Stosunek pracy na podstawie mianowania
Mianowanie jest charakterystyczną formą nawiązania stosunku pracy dla funkcjonariuszy publicznych. Kodeks pracy w art. 76 jedynie odsyła do przepisów odrębnych, które szczegółowo regulują procedury mianowania.
Kto może być mianowany?
Wymiar sprawiedliwości
Sędziowie sądów powszechnych, Sądu Najwyższego oraz sądów administracyjnych
Prokuratura
Prokuratorzy wszystkich szczebli organizacyjnych
Administracja rządowa
Pracownicy służby cywilnej oraz urzędów państwowych
Szkolnictwo wyższe
Nauczyciele akademiccy zatrudnieni na podstawie mianowania
Charakterystyka stosunku mianowania
Mianowanie jest jednostronną czynnością prawną uprawnionego organu, która wywołuje podwójny skutek: powierza danej osobie kompetencje właściwe dla stanowiska oraz nawiązuje stosunek pracy. W zakresie formy i treści stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące umowy o pracę.
Szczególne wymagania
Przepisy dotyczące mianowania często określają szczególne wymagania wobec kandydatów, takie jak obywatelstwo polskie, określony poziom wykształcenia czy zdanie egzaminu zawodowego. Brak spełnienia tych wymagań może skutkować unieważnieniem mianowania.
Stosunek pracy na podstawie wyboru
Nawiązanie stosunku pracy na podstawie wyboru następuje, gdy z aktu wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. Dotyczy to głównie organów samorządu terytorialnego oraz organizacji społecznych.
Przykłady zatrudnienia na podstawie wyboru
Organy wykonawcze JST
Wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast
Organy kolegialne
Członkowie zarządów powiatów i województw
Organizacje społeczne
Wybrani przedstawiciele organizacji zawodowych i politycznych
Specyfika zatrudnienia z wyboru
Wybór stanowi podstawę nawiązania stosunku pracy, wówczas, gdy obowiązujące przepisy prawa lub statuty organizacji stanowią, że osoba wybrana na określone stanowisko ma obowiązek pozostawania w stosunku pracy. Nawiązanie stosunku pracy następuje na podstawie wyboru, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika.Stosunek pracy z wyboru rozwiązuje się z wygaśnięciem mandatu.
Prawo powrotu do poprzedniej pracy
Jeżeli osoba wybrana pozostawała w stosunku pracy z innym pracodawcą na urlopie bezpłatnym, ma prawo powrotu do pracy na równorzędne stanowisko, jeśli zgłosi powrót w ciągu 7 dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru.
Spółdzielcza umowa o pracę
Stosunek pracy między spółdzielnią pracy a jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę. Ten rodzaj stosunku pracy reguluje ustawa - Prawo spółdzielcze, a w zakresie nieuregulowanym odmiennie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy.
Ograniczony zakres stosowania
Spółdzielcza umowa o pracę ma obecnie marginalne znaczenie praktyczne ze względu na niewielką liczbę spółdzielni pracy działających w Polsce. Jej regulacja pozostaje jednak częścią systemu prawa pracy.
Porównanie podstawowych różnic
| Podstawa zatrudnienia | Sposób nawiązania | Sposób rozwiązania | Ochrona przed zwolnieniem |
|---|---|---|---|
| Powołanie | Akt powołania na piśmie | Odwołanie w każdym czasie | Ograniczona |
| Mianowanie | Akt mianowania | Wg przepisów szczególnych | Zróżnicowana |
| Wybór | Akt wyboru | Wygaśnięcie mandatu | Ograniczona |
| Spółdzielcza umowa | Umowa członka spółdzielni | Wg Prawa spółdzielczego | Wg przepisów szczególnych |
Ochrona prawna pracowników
Pracownicy zatrudnieni na podstawie powołania, wyboru czy mianowania korzystają ze szczególnej ochrony w określonych sytuacjach:
Ochrona kobiet w ciąży
W przypadku odwołania pracownicy w okresie ciąży, organ odwołujący jest obowiązany zapewnić jej inną pracę odpowiednią ze względu na kwalifikacje zawodowe. Pracownica ma prawo do wynagrodzenia w wysokości sprzed odwołania przez okres równy okresowi wypowiedzenia.
Ochrona przedemerytalna
Pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 2 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, przysługuje podobna ochrona jak kobietom w ciąży - pracodawca musi zaproponować inną pracę lub rozwiązać stosunek pracy z zachowaniem okresu wypowiedzenia.
Prawo do sądu
W przypadku naruszenia przepisów o rozwiązywaniu stosunków pracy z pracownikami objętymi szczególną ochroną, przysługuje im prawo odwołania do sądu pracy.
Podsumowanie
Alternatywne formy zatrudnienia - powołanie, mianowanie, wybór i spółdzielcza umowa o pracę - stanowią istotny element polskiego systemu prawa pracy. Choć dotyczą wąskiego kręgu stanowisk i funkcji, odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu administracji publicznej oraz organizacji społecznych.
Podstawowe różnice między tymi formami zatrudnienia dotyczą przede wszystkim procedur nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy oraz zakresu ochrony prawnej pracowników. Wszystkie jednak zapewniają podstawowe prawa pracownicze zgodnie z Kodeksem pracy, w tym prawo do wynagrodzenia, urlopu czy świadczeń z ubezpieczeń społecznych.
Praktyczna rada
Przed przyjęciem zatrudnienia na podstawie powołania, wyboru czy mianowania warto dokładnie zapoznać się z przepisami szczególnymi regulującymi dane stanowisko, ponieważ mogą one zawierać dodatkowe obowiązki, ograniczenia lub uprawnienia nie wynikające z Kodeksu pracy.