Rozliczenia małżonków po ustaniu ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej z tytułu nakładów i wydatków związanych z budową budynku mieszkalnego na gruncie jednego z małżonków

Częstym przypadkiem z jakim spotykamy się na kanwie spraw związanych z podziałem majątku wspólnego małżonków jest sytuacja, w której małżonkowie wspólnie dokonują budowy budynku mieszkalnego na nieruchomości stanowiącej majątek osobisty jednego z nich. W sytuacji takiej powstaje wątpliwość jak dokonać rozliczeń z tego tytułu.

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż małżonek, który poczynił nakłady i wydatki z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty drugiego z małżonków może dochodzić, na podstawie art. 45 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zwrotu nakładów i wydatków poczynionych przez niego z majątku wspólnego na majątek osobisty z tego małżonków do którego należy nieruchomość. Art. 45 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ma właśnie na celu rozstrzygnięcie tego typu spraw i dokonanie kompleksowych rozliczeń pomiędzy małżonkami.

Niemniej jednak rodzi się jednak pytanie, czy małżonek, który nie jest właścicielem tejże nieruchomości ma inne możliwości dokonania rozliczeń. W doktrynie oraz orzecznictwie przyjmuje się pogląd, iż w sytuacji wyżej opisanej możliwym jest odpowiednie zastosowanie art. 231 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, iż samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Wskazać jednak należy, iż zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie pogląd ten był źródłem wątpliwości, zwłaszcza warunek w postaci uznania, iż małżonek działał jako samoistny posiadacz w dobrej wierze. Podobne wątpliwości miał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3 października 1969 roku, III CZP 71/69, w której wskazano, iż: „Małżonek, który wspólnie ze swym współmałżonkiem dokonał budowy na gruncie stanowiącym odrębny majątek tego współmałżonka, nie może na podstawie art. 231 § 1 k.c. żądać przeniesienia własności takiego gruntu na rzecz obojga małżonków jako ich wspólności ustawowej. Jeżeli nakłady poczyniono z majątku wspólnego, ma zastosowanie przepis art. 45 k.r.o.„W uzasadnieniu Sąd Najwyższy kierował się przekonaniem, iż osoby, która wspólnie ze współmałżonkiem buduje na gruncie stanowiącym jego odrębną własność, nie można oczywiście uznać za samoistnego posiadacza całości gruntu zajętego pod budowę, gdyż wyłącza to współudział w budowie drugiego małżonka będącego właścicielem gruntu. Jednakże w późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy odszedł od powyższego stanowiska i dopuścił możliwość dokonania wykupu przez małżonka części nieruchomości, która odpowiada jego udziałowi w majątku wspólnym. Powyższe stanowisko zostało dopuszczone chociażby w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1985 roku, III CZP 7/85, w której wskazano, iż: „Małżonek, który wspólnie ze swoim współmałżonkiem dokonał budowy na gruncie stanowiącym majątek odrębny tego współmałżonka, może w postępowaniu o podział majątku dorobkowego - na podstawie art. 231 k.c. - żądać przeniesienia własności udziału w tej nieruchomości na swoją rzecz.” oraz w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 1985 roku, III CRN 361/85 w którym wskazano, iż: „Okoliczność, że budynek został wzniesiony wspólnie przez małżonków w czasie trwania ich małżeństwa i łączącej ich wówczas ustawowej wspólności majątkowej, nie zmienia faktu, że budynek ten w świetle art. 46 § 1 i art. 48 k.c. nie może być traktowany jako odrębny od gruntu przedmiot majątku wspólnego, lecz jedynie jako część składowa nieruchomości stanowiącej własność jednego z małżonków.

Małżonek, który wspólnie ze swym współmałżonkiem dokonał budowy na gruncie stanowiącym majątek odrębny tego współmałżonka, może w postępowaniu o podział majątku dorobkowego żądać przeniesienia własności udziału w tej nieruchomości na swoją rzecz, na podstawie przepisu art. 231 § 1 k.c.” Powyższe stanowisko zostało przyjęte przez orzecznictwo pozostałych sądów powszechnych i tak w wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 26 lutego 2013 roku, I ACa 1297/12 wskazano, że: „Przeniesienie na jednego z małżonków udziału w nieruchomości należącej do majątku odrębnego drugiego z małżonków na podstawie art. 231 § 1 k.c. jest jednym z konkurencyjnych sposobów rozliczenia nakładów przy podziale majątku wspólnego (art. 45 k.r.o.). Żądanie takie powinno być zgłoszone w ramach postępowania działowego, a wyjątkowo - przed wszczęciem takiego postępowania. Natomiast nie jest dopuszczalne dochodzenie tego roszczenia w odrębnym procesie, jeśli sąd orzekł o rozliczeniu nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny jednego z małżonków przy podziale majątku wspólnego.” W uzasadnieniach orzeczeń rozpatrujących możliwość odpowiedniego zastosowania art. 231 kodeksu cywilnego w sprawach o podział majątku wspólnego małżonków możemy przeczytać, iż sądy dopuszczając powyższe rozwiązanie kierują się zasadami współżycia społecznego oraz koniecznością ochrony interesów majątkowych członków rodziny. Mając na uwadze powyższe wskazać nadto należy, iż w sprawie o podział majątku wspólnego małżonków, roszczenie z art. 231 kodeksu cywilnego jest rozpatrywane jedynie na wniosek małżonka, który nie jest właścicielem gruntu na którym budynek mieszkalny został wzniesiony („Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków”, Krystyna Skiepko pod redakcją Jacka Ignaczewskiego, Lexis Nexis, Warszawa 2013, s. 449).

Na koniec niniejszych rozważań warto wskazać uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 roku, III CZP 46/80, która w sposób jednoznaczny określa sposób w jaki należy dokonać rozliczeń, a to: „W sytuacji, gdy małżonkowie w czasie trwania wspólności ustawowej wspólnie zbudowali dom na gruncie wchodzącym w skład majątku odrębnego jednego z nich, wartość nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu według cen rynkowych z czasu jego budowy, a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych z chwili podziału majątku wspólnego."

Jagoda Michno

Absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, obecnie na I roku aplikacji radcowskiej w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Krakowie.