Nierówne udziały w majątku dorobkowym małżeńskim

Ustrój wspólności majątkowej

Z chwilą zawarcia związku małżeńskiego, co do zasady między małżonkami powstaje ustrój wspólności majątkowej. Wspólność majątkowa małżeńska w okresie jej funkcjonowania między małżonkami jest wspólnością bez udziałową (łączną). Jej charakter prawny powoduje, że w czasie jej trwania nie można żądać podziału majątku wspólnego. Nie można również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do niego.

Nie jest to jednak ustrój przymusowy, gdyż według art. 47 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie mogą przez umowę majątkową wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Należy również pamiętać, że ustrój rozdzielności powstanie z mocy prawa w sytuacji, gdy jeden z małżonków zostanie ubezwłasnowolniony lub dojdzie do ogłoszenia jego upadłości. Małżonkowie jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego mogą umową objętą aktem notarialnym wyłączyć obowiązywanie między nimi wspólności. Z chwila powstania wspólności mamy do czynienia z trzema majątkami, a są to: majątek wspólny małżonków, żony oraz męża.

Wspólnota majątkowa powoduje, że od tego momentu wspólny majątek małżonków tworzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólnoty majątkowej przez oboje małżonków, lub przez jednego z nich, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych, które podlegają zaliczeniu do majątków osobistych małżonków. Artykuł 31 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje wprost i enumeratywnie, co konkretnie jest zaliczane do majątku wspólnego, a tj. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków; dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków; środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków; kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.). Niejednokrotnie mylnie małżonkowie uważają, że jeżeli w trakcie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej zakupili coś samodzielnie, pokrywając w całości cenę zakupu z własnego wynagrodzenia za pracę, to przy podziale majątku ten właśnie składnik majątku przypadnie im bez obowiązku i konieczności rozliczenia się z drugim małżonkiem.

A co po ustaniu wspólności majątkowej?

Z chwilą ustania wspólności majątkowej, zgodnie z treścią przepisu art. 43 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, bez względu na to, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do jego powstania. Równe udziały przysługują małżonkom niezależnie od przyczyn ustania wspólności ustawowej, a więc w razie rozwiązania małżeństwa przez rozwód nawet z wyłącznej winy drugiego z małżonków, unieważnienia małżeństwa, orzeczenia separacji, umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej albo rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd, powstania rozdzielności majątkowej z mocy prawa wskutek ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, a także w razie ustania wspólności wskutek śmierci małżonka.

W drodze wyjątku od zasady równych udziałów, po ustaniu wspólności sąd może ustalić w innym stosunku udziały małżonków w majątku wspólnym w razie istnienia przesłanek przewidzianych w § 2 art. 43 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale tylko na żądanie osoby uprawnionej. Przywołany przepis wskazuje, że z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1997 r., sygn. II CKN 348/97, stwierdzono, że „ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym dopuszczalne jest jedynie w razie łącznego wystąpienia dla przesłanek wskazanych w zdaniu pierwszym 43 § 2 k.r.o., to jest w razie przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów. Przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumieć należy całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb, a więc nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każdego z nich, lecz także i to, jaki użytek czynią oni z tych dochodów, czy gospodarują nimi należycie i nie trwonią ich w sposób lekkomyślnie".

Jak wskazał Sąd Najwyższy  – przy ocenie zaś istnienia „ważnych powodów” w rozumieniu art. 43 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli” (postanowienie SN z dnia 5.10. 1974 r., sygn. akt. III CRN 190/74). W pojęciu ważnych powodów, nie mogą się mieścić okoliczności niezależne od małżonków, niezawinione przez nich lub zasługujące na usprawiedliwienie. Należy do nich zaliczyć np. brak pracy z powodu bezrobocia, kalectwo, długotrwałą chorobę, sprawowanie opieki nad osobami bliskimi, pobieranie nauki w celu osiągnięcia wyższych kwalifikacji zawodowych.

Ważnym powodem odstąpienia od zasady równych udziałów może być w szczególności naganne postępowanie małżonka, przeciwko któremu skierowane jest żądanie ustalenia nierównych udziałów, polegające na tym, że w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się on do powstania majątku wspólnego stosownie do swych sił i możliwości zarobkowych (postanowienie SN z 26.11.1973 r., sygn. III CRN 227/73, OSN 1974, Nr 11, poz. 189).W pojęciu ważnych powodów należy również umieścić zachowywanie się małżonków w sposób szkodliwy dla interesów rodziny, przejawiające się w porzuceniu rodziny i niewykazywaniu żadnej troski o jej byt, prowadzeniu nagannego moralnie trybu życia, uchylaniu się od prac, trwonieniu pieniędzy na hazard, alkohol.

Należy pamiętać, że ustalenie nierównych udziałów rozciąga się na cały majątek dorobkowy małżonków, a co za tym idzie małżonek nie może żądać na podstawie art. 43 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustalenia nierównych udziałów w niektórych składnikach majątku wspólnego (postanowienie SN z 27.6.2003 r., sygn. IV CKN 278/01, OSN 2004, Nr 9, poz. 146).

W orzecznictwie (wyrok SN z 10.11.1976 r., sygn. II CR 268/76, OSN 1977, Nr 10, poz. 188) oraz w doktrynie przyjmuje się, że w sytuacjach wyjątkowych ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać nawet na całkowitym pozbawieniu jednego z małżonków udziału w tym majątku. Sam fakt uzyskiwania większego wynagrodzenia od współmałżonka, nie stanowi samoistnej podstawy do ustalenia nierównych udziałów, gdyż bierze się pod uwagę sposób i racjonalność ich wykorzystywania w ramach zaspokajania potrzeb rodziny.

Jeśli zatem uznajemy, że w większym zakresie przyczyniliśmy się do powstania majątku wspólnego, mamy ku temu dowody, jak również zachodzą w naszym przypadku ważne powody, to mamy prawo, wystąpienia z roszczeniem ustalenia nierównych udziałów w majątku dorobkowym małżeńskim w trakcie sprawy o podział majątku wspólnego. Ewentualnie, celem uniknięcia w tym zakresie sporów, małżonkowie mogą na przyszłość w umowie majątkowej małżeńskiej określić inne udziały w majątku wspólnym (art. 50[1] kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 oraz z 2018 r. poz. 950, ze zm.).

Anna Jasielska-Papierkowska

Radca prawny