Nierówne udziały przy podziale majątku małżonków

Zasada równych udziałów

Co do zasady, po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej małżonkowie posiadają równe udziały w majątku wspólnym, zgromadzonym podczas trwania małżeństwa, niezależnie od tego, w jakim stopniu każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Zasada równych udziałów małżonków w majątku wspólnym obowiązuje bez względu na sposób ustania wspólności, a może to nastąpić np. w wyniku orzeczenia rozwodu, separacji, unieważnienia małżeństwa, ustanowienia rozdzielności majątkowej, powstania rozdzielności na skutek ubezwłasnowolnienia bądź ogłoszenia upadłości małżonka. 

W jakich sytuacjach małżonek może żądać nierównego ustalenia udziałów w majątku wspólnym?

Nie w każdym jednak wypadku udziały byłych małżonków w majątku wspólnym muszą być równe. Zgodnie bowiem z art. 43 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

Z ważnych powodów każdy z małżonków może więc żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. W orzecznictwie przyjmuje się, że w niektórych skrajnych przypadkach, ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać nawet na całkowitym pozbawieniu drugiego małżonka udziału w majątku wspólnym (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r., sygn. akt II CR 268/76, OSN 1977, Nr 10, poz. 188). Przyjmuje się również, iż niemożliwym jest żądanie jednego z małżonków ustalenia nierównych udziałów tylko w niektórych składnikach majątku wspólnego, zawsze ustalenie to musi dotyczyć całej masy majątkowej (tak: post. SN z dnia 27 czerwca 2003 r., sygn. akt IV CKN 278/01, OSN 2004, Nr 9, poz 146).

Artykuł 43 § 2 k.r.o. formułuje dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, które muszą wystąpić łącznie i które pozostają do siebie w takim wzajemnym stosunku, że żadne "ważne powody" nie stanowią podstawy takiego orzeczenia, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy, a jednocześnie - nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym "ważne powody". Innymi słowy, wyróżnienie przez ustawodawcę tych dwu przesłanek sprawia, że sam nierówny stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego nie może być uznany za ważny powód w rozumieniu komentowanego przepisu. W orzecznictwie zdefiniowano ważne powody na gruncie omawianego unormowania jako okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania ten małżonek nie przyczynił się. Podkreśla się przy tym, że ocena ważnych powodów ma nie tylko aspekt majątkowy, ale również etyczny, co wyraża się w postulacie dokonywania ich oceny przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Wskazano jednak trafnie, że nie chodzi tu o winę w rozkładzie pożycia, ale o winę odnoszoną do nieprzyczyniania się lub przyczyniania się w mniejszym stopniu niż to wynika z możliwości małżonka (tak: postanowienie SN z dnia 8 lutego 2018 r., sygn. II CNP 11/17). 

Przez "przyczynienie się małżonka do powstania majątku wspólnego" rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez siebie rodzinę – np. wysokość zarobków, czynionego z nich użytku, nakładu osobistej pracy w wychowanie dzieci, pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Tak więc w sytuacji, kiedy jeden z małżonków w trakcie trwania małżeństwa pracował zawodowo, a drugi zajmował się wychowaniem dzieci i prowadzeniem gospodarstwa domowego wówczas przyjąć należy, że udziały te powinny być co do zasady równe.

Zgodnie z art. 43 § 3 k.r.o., Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Koniecznym elementem dla orzeczenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym jest wykazanie, że przemawiają za tym ważne powody, które winny być oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Istnienie „ważnych powodów” należy rozpatrywać indywidualnie w każdej sprawie. Przykładowo, ważnym powodem do odstąpienia od zasady równych udziałów małżonków może być np.:

• porzucenie rodziny, nie przyczynianie się do pomnażania majątku w jakikolwiek sposób,
• alkoholizm, trwonienie pieniędzy na używki,
• uzależnienie od hazardu,
• długotrwała separacja

Nie stanowi „ważnych powodów” wystąpienie okoliczności niezależnych od małżonka np. długotrwała choroba uniemożliwiająca pracę zawodową bądź opiekę nad dziećmi czy też dokształcanie się w celu osiągnięcia określonych uprawnień czy kwalifikacji. Podobnie też, okoliczność, że zarobki jednego z małżonków były znacznie niższe niż zarobki drugiego małżonka nie mogą być podstawą do ustalenia nierównych udziałów w powstaniu majątku wspólnego.

Co do zasady, o ustaleniu nierównych udziałów orzeka sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego na wniosek jednego z małżonków. W orzecznictwie przyjęto również możliwość wystąpienia z takim żądaniem w ramach oddzielnego postępowania, przed dokonaniem podziału majątku wspólnego (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 1972 r., sygn. akt III CZP 100/71, OSN 1972, Nr 7, poz. 129). Nie jest natomiast możliwe zgłoszenie takiego żądania po prawomocnym orzeczeniu przedmiocie podziału majątku wspólnego.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r.- Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U.z 2017 r., poz. 682).

Marta Kulej