Kto oprócz (byłych) małżonków może być uczestnikiem postępowania o podział majątku wspólnego?

Jacy mogą być inni uczestnicy postępowania o podział majątku wspólnego?

Wbrew pozorom, uczestnikami postępowania o podział majątku wspólnego mogą być nie tylko małżonkowie (byli małżonkowie), ale również inne osoby. Zgodnie z regułami obowiązującymi w polskiej procedurze sądowej, wniosek o podział majątku może być również złożony przez: 

• spadkobiercę zmarłego małżonka,
• wierzyciela każdego z małżonków,
• prokuratora,
• Rzecznika Praw Obywatelskich.

Oczywiście, najczęściej inicjatorami wniosku o podział majątku są sami zainteresowani, czyli małżonkowie (byli małżonkowie).

Szczególnymi uczestnikami postępowania działowego są jednak spadkobiercy oraz  wierzyciel jednego z małżonków.

Wierzyciel małżonka jako uczestnik postępowania działowego 

Zgodnie z art. 510 § 1 kpc, zainteresowanym w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu nieprocesowym jest każdy, czyjego praw dotyczy wynik postępowania. Mogłoby się wydawać, że zainteresowanymi w sprawie o podział majątku są przede wszystkim byli małżonkowie. Okazuje się jednak, że nie tylko ich może interesować wynik sprawy. W uchwale z dnia 12.04.1995 r. Sąd Najwyższy wyraził stanowisko, że  uczestnikiem postępowania w sprawie o podział majątku wspólnego małżonków może być również wierzyciel jednego z nich (sygn. III CZP 34/95, OSNC 1995/7-8/109). Dla wierzyciela jednego z małżonków z pewnością ma znaczenie to, czy jego dłużnik w wyniku podziału majątku zachowa, czy też wyzbędzie się majątku i stanie się przez to osobą niewypłacalną. Zdaniem Sądu Najwyższego nie można uznać, że udział wierzyciela w postępowaniu o podział majątku jest niedopuszczalny ze względu na „rodzinny” charakter tej sprawy - z obowiązujących przepisów nie można wyciągać wniosku, że sprawy o podział majątku są sprawami szczególnymi o charakterze ściśle rodzinnym i że do udziału w takich sprawach nie mogą być dopuszczane osoby trzecie. Tylko jakieś szczególne, występujące w konkretnej sprawie, okoliczności mogłyby uzasadnić stanowisko, iż wierzyciel jednego z małżonków nie może być uznany za osobę zainteresowaną sposobem podziału majątku wspólnego.

Wierzyciel jednego z małżonków może przystąpić do sprawy aż do zakończenia postępowania w II instancji. Jeżeli postanowi wziąć w niej udział, stanie się uczestnikiem. Na odmowę dopuszczenia do wzięcia udziału w sprawie przysługuje temu wierzycielowi zażalenie.

Podział majątku po śmierci małżonka a dział spadku 

Wiele problemów sprawia sytuacja, w której ustanie wspólności majątkowej następuje przez śmierć jednego małżonka. W tym przypadku w skład spadku wchodzi udział w majątku wspólnym, który nie został przecież podzielony. Sytuacja komplikuje się dodatkowo, jeśli jednym ze współspadkobierców jest drugi małżonek.

Udziały małżonków w majątku wspólnym są w zasadzie równe, jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka zaś mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji. Ponadto, w postępowaniu o podział majątku dokonuje się rozliczenia wzajemnych wydatków i nakładów.

W tej sytuacji brak podziału majątku, w którym następuje ewentualne ustalenie wysokości udziałów w majątku wspólnym oraz rozliczenie wydatków i nakładów z majątków osobistych na majątek wspólny i z majątku wspólnego na osobiste, nie jest możliwe dokonanie należytego działu spadku, obejmującego przedmioty objęte wspólnością ustawową.

W związku z tym należy przed złożeniem wniosku o dział spadku (albo równocześnie ze złożeniem tego wniosku), złożyć wniosek o podział majątku (ewentualnie wnosząc o odpowiednie ustalenie udziałów oraz o dokonanie rozliczenia wydatków i nakładów). Jeśli wniosek o podział majątku nie zostanie złożony, sąd zawiesi postępowanie o dział spadku.

Dział spadku bez podziału majątku dopuszczalny jest tylko wtedy, gdy przed złożeniem wniosku o ten dział, zapadł już prawomocny wyrok rozstrzygający o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o żądaniach zwrotu wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, albo gdy częściowy dział spadku nie dotyczy udziału spadkodawcy w majątku wspólnym (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 02. marca 1972 r., III CZP 100/71 OSNC 1972/7-8/129). W przeciwnym razie, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu, przeprowadzenie podziału majątku wspólnego.                     

Przykład:

• Pan Stefan zmarł. Jako spadkobierców testamentowych pozostawił: żonę Zofię oraz dwóch synów. Sąd stwierdził nabycie spadku przez nich spadku: po 1/3 każdy. Jeden z synów złożył wniosek o dział spadku, w skład którego wchodzi dom jednorodzinny, wnosząc jednocześnie o przyznanie go Pani Zofii wraz z spłatą na jego rzecz. Drugi syn Pani Zofii złożył wniosek o podział majątku wspólnego. Pani Zofia zgłosiła wniosek o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, argumentując, że tylko ona przez całe życie pracowała, a mąż alkoholik trwonił pieniądze. Sąd, przychylając się do wniosku Pani Zofii, ustalił nierówne udziały w stosunku 80:20, co w oczywisty sposób wpłynie na wzajemne rozliczenia przy dziale spadku. 

Żadnych problemów nie będzie, jeśli cały spadek po zmarłym małżonku przypadnie drugiemu małżonkowi. W tej sytuacji stanie się on po prostu jedynym właścicielem wszystkich przedmiotów objętych dotychczas wspólnością majątkową. 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl