Finanse w małżeństwie

Z miłości do rozsądku, czyli „Małżeństwo a finanse” 

Decyzja o małżeństwie jest jedną z najtrudniejszych i jednocześnie najważniejszych w życiu każdego człowieka. Myśląc o romantycznym wymiarze formalizacji związku, musimy też pamiętać, że pod względem prawnym małżeństwo wiąże się z szeregiem zobowiązań prawnych. W znacznej mierze dotykają one sfery finansowej małżonków, a według badań statystycznych nieporozumienia na tym tle są jednym z najczęstszych powodów rozwodów w naszym kraju.

Rzecznik Finansowy opublikował poradnik „Małżeństwo a finanse”, w którym – na podstawie wpływających do urzędu spraw – objaśnia wybrane zagadnienia prawne związane z finansami w małżeństwie. Poniżej przedstawiono, co z niego wynika. Dowiedz się np., czy i na jakich zasadach małżonkowie mogą prowadzić wspólny rachunek oraz dlaczego nie powinniśmy udostępniać współmałżonkowi hasła do własnego, indywidualnego rachunku bankowego. Poniżej wskazano także, czy współmałżonek musi wyrazić zgodę na zaciągnięcie umowy kredytu, a także czy małżonkowie mogą sobie wspólnie poręczać kredyty. Wreszcie, co dzieje się z umową kredytu zaciągniętego przez dwóch małżonków po ich rozwodzie lub śmierci jednego z nich.

Czy i na jakich zasadach małżonkowie mogą mieć wspólny rachunek?

Rachunek bankowy, z wyjątkiem rachunku rodzinnego, może być prowadzony między innymi dla kilku osób fizycznych. O ile umowa rachunku bankowego nie stanowi inaczej, każdy ze współposiadaczy może dysponować samodzielnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku oraz każdy ze współposiadaczy rachunku może w każdym momencie wypowiedzieć umowę ze skutkiem dla pozostałych współposiadaczy. Oprócz regulacji ustawowych, istotna jest również treść umowy wspólnego rachunku bankowego zawartego z bankiem, ponieważ zazwyczaj są w niej zawarte szczegółowe zasady założenia, prowadzenia oraz zamknięcia takiego rachunku bankowego. W razie założenia przez małżonków wspólnego rachunku bankowego należy pamiętać o zasadach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych. Zgodnie z tzw. przepisami krio, co do zasady z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami powstaje wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Do majątku wspólnego należy przede wszystkim otrzymane wynagrodzenie za pracę każdego z małżonków. Rachunek wspólny małżonków może podlegać zajęciu egzekucyjnemu. Rachunku wspólnego małżonków nie należy mylić z rachunkiem rodzinnym, na który mogą być wpłacane wyłącznie środki pieniężne pochodzące ze świadczeń niepodlegających egzekucji.

Powyższe wynika z przepisów art. 51 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (dalej "upb") i ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej "krio").

Czy można mieć dostęp do indywidualnego rachunku współmałżonka?

Tak, o ile współmałżonek wyrazi na to swoją pisemną zgodę. Jeżeli rachunek bankowy został założony tylko przez jednego małżonka i chce on, aby drugi małżonek mógł uzyskać informacje dotyczące tego rachunku, które są objęte tajemnicą bankową, to powinien złożyć w banku stosowne upoważnienie. Możliwe jest również ustanowienie pełnomocnika do rachunku bankowego. Wyróżniamy pełnomocnictwo ogólne, tj. do czynności zwykłego zarządu, pełnomocnictwo rodzajowe – tj. do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu oraz pełnomocnictwo szczególne – do poszczególnej czynności. Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie. Pełnomocnikiem może być osoba, która ma pełną lub ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Powyższe wynika z przepisów art. 50 upb, art. 104 ust. 3 zd. 2 upb oraz art. 98 i in. przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (dalej "kc").

Czy można zamknąć wspólny rachunek po rozwodzie, jeżeli były współmałżonek nie wyraża na to zgody?

Każdy ze współposiadaczy rachunku może dysponować samodzielnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku oraz każdy ze współposiadaczy rachunku może w każdym momencie wypowiedzieć umowę ze skutkiem dla pozostałych współposiadaczy, o ile umowa rachunku bankowego nie stanowi inaczej. W praktyce jednak, banki zazwyczaj wymagają do zamknięcia rachunku bankowego zgody wszystkich współposiadaczy. Ponadto, umowa rachunku bankowego nie zostanie zamknięta, jeśli pozostają do zapłaty jakieś należności względem banku związane z prowadzonym rachunkiem. W sytuacjach braku porozumienia ze współposiadaczem, jeżeli należności z rachunku bankowego zostały uregulowane, można zwrócić się do sądu w celu uzyskania orzeczenia sądu zastępującego oświadczenie o zgodzie współposiadacza rachunku bankowego na jego zamknięcie.

Zastosowane mają tu przepisy art. 51a upb i art. 64 kc.

Co zrobić, gdy komornik zajmuje środki na wspólnym rachunku podczas egzekucji prowadzonej tylko przeciwko jednemu z współmałżonków?

Na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim można prowadzić egzekucję z rachunku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Jednak przepis ten nie wyłącza możliwości obrony małżonka dłużnika w drodze powództwa o zwolnienie od egzekucji na zasadach tam określonych. W nawiązaniu do powyższego Komornik Sądowy może zająć wspólny rachunek bankowy małżonków. Małżonkowie mogą skorzystać z ochrony środków znajdujących się na tym rachunku co do środków, które nie należą do majątku wspólnego, jak również co do środków, które z racji ich pochodzenia są wolne od zajęcia. Zgłoszenie powyższego należy złożyć do banku oraz do komornika, można także skorzystać ze skargi na czynność komornika.

Zastosowane mają tu przepisy art. 891[2] ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (dalej "kpc"), art. 54 i 54a upb i art. 767 kpc.

Czy można udostępniać współmałżonkowi dane logowania do indywidualnego konta bankowego?

Jeżeli właściciel rachunku bankowego chce umożliwić dostęp do swojego indywidualnego konta bankowego współmałżonkowi, to powinien w tym celu złożyć do banku stosowną dyspozycję, tj. ustanowić współmałżonka pełnomocnikiem swojego rachunku bankowego.

Powyższe wynika z przepisów ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (dalej "uup"), w tym art. 40, art. 42, art. 45, art. 46 ust. 1 i art. 46 ust. 3 uup.

Co robić, gdy były współmałżonek nie chce przystąpić do sprawy o stwierdzenie nieważności umowy kredytu hipotecznego indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej?

Jeżeli między kredytobiorcami nie ma zgody, zwłaszcza, gdy jeden z nich nie chce wchodzić w spór sądowy z bankiem, wniesienie powództwa tylko przez jednego z nich oraz nieprzystąpienie drugiego, skutkuje oddaleniem powództwa w sprawie. Innym rozwiązaniem byłaby zmiana umowy kredytu, tj. odłączenie jednego z kredytobiorców, natomiast powinien na to wyrazić zgodę zarówno ten kredytobiorca jak i bank. Wtedy, gdy w wyniku zmiany umowy kredytu, jedynym kredytobiorcą pozostałby jeden z małżonków, to mógłby wystąpić do sądu o stwierdzenie nieważności umowy kredytu. Jeśli między kredytobiorcami jest zgoda, to mogą wspólnie wystąpić przeciwko bankowi do sądu o stwierdzenie nieważności umowy.

Powyższe wynika z przepisów art. 73 § 2 kpc i art. 195 § 2 kpc, a także z wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi w sprawie o sygnaturze akt I ACa 969/18 z dnia 22 października 2019 r.

Czy po rozwodzie można podnieść zarzut nieważności kredytu hipotecznego indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej, którego umowę podpisano z byłym współmałżonkiem?

Tak, w sprawie o zapłatę, w której jeden z małżonków – współdłużników solidarnych został pozwany przez bank, może podnieść zarzut nieważności umowy kredytu.

Tak wynika z przepisów art. 366 kc, art. 375, art. 375 § 2 kc, art. 840 § 1 pkt 1 kpc, a także z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie o sygn. akt II CSK 361/1.

Czy współmałżonek musi wyrazić zgodę na zaciągnięcie umowy kredytu konsumenckiego lub kredytu hipotecznego?

Zgodnie z prawem oboje małżonkowie są solidarnie odpowiedzialni za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązanie odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania czynności enumeratywnie wymienionych w tym przepisie, w tym m.in. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków. Ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. W nawiązaniu do wyżej przywołanych przepisów, gdy jest wspólność ustawowa małżeńska między małżonkami, to, co do zasady, w przypadku kredytu konsumenckiego, zgoda drugiego małżonka nie musi być wymagana przez podmiot rynku finansowego, chociaż w przypadku większych kwot, podmioty rynku finansowego takiej zgody się domagają. Natomiast w przypadku kredytów hipotecznych, z racji, iż prowadzą do obciążenia nieruchomości, taka zgoda drugiego małżonka jest wymagana. W sytuacji, gdy między małżonkami jest rozdzielność majątkowa, w przypadku kredytu konsumenckiego, jak również hipotecznego, podmiot rynku finansowego może już takiej zgody nie żądać.

Powyższa teza wywiedziona jest z art. 30 krio.

Czy jeden ze współmałżonków może zostać poręczycielem kredytu, który chce zaciągnąć drugi ze współmałżonków?

Istotne w odpowiedzi na to pytanie jest to, w jakim ustroju małżeńskim są małżonkowie, czy jest to wspólność ustawowa, czy rozdzielność. W przypadku wspólności ustawowej, cały majątek małżonków jest ich majątkiem wspólnym, niejednokrotnie do zaciągnięcia kredytu przez jednego z małżonków, wymagana jest zgoda drugiego. W związku z powyższym, dla podmiotu rynku finansowego, poręczenie przez jednego z małżonków nie stanowi dobrego zabezpieczenia umowy kredytu. Sytuacja zmienia się w sytuacji rozdzielności majątkowej małżonków, wtedy każdy małżonek ma swój odrębny majątek i poręczenie zobowiązania kredytowego przez drugiego z małżonków jest odpowiednim zabezpieczeniem kredytu dla podmiotu rynku finansowego.

Zastosowanie ma tu przepis art. 876 kc.

Czy kredytobiorca może domagać się od banku zwolnienia współmałżonka z obowiązku spłaty kredytu, w sytuacji, kiedy małżeństwo, które wspólnie zaciągnęło kredyt jest po rozwodzie?

W przypadku porozumienia między bankiem oraz kredytobiorcami – byłymi małżonkami – może dojść do przejęcia długu z umowy kredytu tylko przez jednego z małżonków. Niemniej, jeżeli w ocenie banku zdolność kredytowa małżonka, który ma przejąć cały dług, nie będzie wystarczająca, bank może nie zgodzić się na przejęcie długu.

Zastosowanie mają tu przepisy art. 519 i nast. kc.

Czy jeden z małżonków może zostać jedynym kredytobiorcą umowy kredytu hipotecznego, w przypadku, gdy małżonkowie zaciągnęli kredyt wspólnie a następnie wzięli rozwód?

Oboje małżonkowie zawierając umowę kredytu stali się dłużnikami solidarnymi. Rozwód, z punktu widzenia umowy kredytu, nie zmienia tej sytuacji. W przypadku kredytu hipotecznego istotne są wzajemne rozliczenia między małżonkami, w tym co do własności nieruchomości, co zazwyczaj małżonkowie ustalają w sprawie o podział majątku wspólnego.

Powyższe oparte jest na przepisach art. 519 i nast. kc.

Co dzieje się z umową kredytu konsumenckiego zaciągniętego przez obydwóch współmałżonków po rozwodzie?

W przypadku kredytu konsumenckiego zaciągniętego przez oboje małżonków, stają się oni dłużnikami solidarnymi, więc podmiot rynku finansowego może domagać się spłaty zadłużenia od każdego z małżonków, jak również od każdego z osobna. Orzeczenie rozwodu przez sąd nie wpływa na wcześniejsze zobowiązania, w tym na zawartą umowę kredytu.

Zastosowanie ma tu przepis art. 366 kc.

Czy w trakcie sprawy o podział majątku przy rozwodzie, jeden ze współmałżonków może uzyskać informację odnośnie historii indywidualnego rachunku bankowego drugiego współmałżonka?

Zgodnie z prawem bank ma obowiązek udzielenia informacji stanowiących tajemnicę bankową wyłącznie na żądanie sądu w związku z prowadzonym postępowaniem spadkowym lub o podział majątku między małżonkami albo prowadzoną przeciwko osobie fizycznej będącej stroną umowy sprawą o alimenty lub o rentę o charakterze alimentacyjnym. W nawiązaniu do powyższego przepisu, jeden z małżonków może zwrócić się do sądu w sprawie o podział majątku między małżonkami z wnioskiem o udostępnienie przez bank historii rachunku indywidualnego prowadzonego przez drugiego małżonka. Jeśli sąd przychyli się do wniosku strony, to zobowiąże bank do przekazania takiej historii rachunku.

Powyższe wynika z przepisu art. 105 ust. 1 pkt 2) lit. d) upb.

Co dzieje się z kredytem hipotecznym po śmierci jednego z małżonków?

Małżonkowie zaciągając kredyt hipoteczny, stali się dłużnikami solidarnymi wobec banku. Oznacza to, że bank może domagać się spłaty zadłużenia od obojga małżonków, jak również od każdego z nich z osobna. W przypadku śmierci jednego z małżonków, bank może domagać się spłaty całości zobowiązania od drugiego małżonka. Ponadto istotne są również kwestie dziedziczenia, tj. istnienie innych spadkobierców, którzy dziedziczą spadek po zmarłym małżonku, w tym długi. Przyjęcie spadku może nastąpić z dobrodziejstwem inwentarza (odpowiedzialność tylko do wartości czynnej spadku) lub wprost (bez ograniczenia odpowiedzialności za długi). Po ustaleniu grona spadkobierców, bank może domagać się spłaty długu od żyjącego małżonka oraz innych spadkobierców.

Podstawę prawną powyższego stanowią art. 366 kc i art. 1012 kc.

Czy po śmierci małżonka, współmałżonek jest zobowiązany do spłaty kredytu konsumenckiego zaciągniętego przez zmarłego małżonka?

W kwestii kredytu konsumenckiego zaciągniętego przez jednego z małżonków, istotne jest, czy małżonkowie byli we wspólności ustawowej oraz czy została wyrażona zgoda na zaciągnięcie kredytu przez drugiego małżonka. Jeśli oboje małżonkowie są zobowiązani solidarnie do spłaty umowy kredytu, to śmierć jednego z nich powoduje, że bank może domagać się spłaty całości długu od drugiego małżonka. W sytuacji, gdy między małżonkami była rozdzielność majątkowa, bądź z innych powodów, tylko jeden z małżonków był zobowiązany do spłaty tego zadłużenia, to pozostały przy życiu małżonek będzie zobowiązany do spłaty zadłużenia, jeśli przyjmie spadek. Przyjęcie spadku może nastąpić z dobrodziejstwem inwentarza (odpowiedzialność tylko do wartości czynnej spadku) lub wprost (bez ograniczenia odpowiedzialności za długi).

Podstawę prawną powyższego stanowi art. 1012 kc.

Co dzieje się z rachunkiem wspólnym małżonków po śmierci jednego z nich. Czy rachunek wspólny można przekształcić na rachunek indywidualny?

Zgodnie z prawem umowa rachunku bankowego, którego posiadaczem jest osoba fizyczna, niezawarta w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej ulega rozwiązaniu z dniem śmierci posiadacza rachunku albo upływem 10 lat od dnia wydania przez posiadacza rachunku ostatniej dyspozycji dotyczącej tego rachunku. Istotna jest treść umowy rachunku bankowego wspólnego, która reguluje sytuację śmierci jednego z posiadaczy rachunku. Praktyka banków w tym zakresie nie jest jednolita. Niektóre banki dopuszczają przekształcenie rachunku wspólnego na rachunek indywidualny. Inne stwierdzają, iż dochodzi do wygaśnięcia umowy. Najpierw zawsze dochodzi do rozliczenia środków dostępnych na tym rachunku bankowym.

Podstawę prawną powyższego stanowi art. 59a upb.

Czy po śmieci małżonka można otrzymać środki z jego rachunku bankowego na cele pogrzebowe?

W przypadku śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo – rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej bank jest zobowiązany wypłacić z tych rachunków kwotę wydatkowaną na koszty pogrzebu posiadacza rachunku osobie, która przedstawiła rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią kosztów – w wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku. W nawiązaniu do powyższych przepisów, jeśli zmarły małżonek był posiadaczem indywidualnego rachunku bankowego, a w chwili śmierci żądana kwota znajduje się na tym rachunku, to drugi małżonek po przedstawieniu kosztów, może żądać wypłaty środków pieniężnych na pogrzeb. Przepis ten nie ma zastosowania, gdy był to rachunek wspólny małżonków.

Powyższe oparte jest na przepisach art. 55 upb.

Kto po śmierci jednego ze współmałżonków może wypłacić środki w ramach dyspozycji na wypadek śmierci?

Zgodnie z prawem posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo – rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie – po swojej śmierci – wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci). Kwota wypłaty, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa GUS za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Kwota wypłacona zgodnie z dyspozycją nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. W nawiązaniu do powyższego przepisu, małżonek może złożyć dyspozycję wkładem na rzecz drugiego małżonka na wypadek śmierci. Jeśli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza ustawowy limit, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej.

Zastosowane mają tu przepisy art. 56 upb.

Czy pieniądze otrzymane z rachunku bankowego zmarłego małżonka w ramach dyspozycji wkładem na wypadek śmierci są traktowane jako darowizna, tj. czy w sprawie o dział spadku będą zaliczone na schedę spadkową?

Decyzję czy otrzymana w ramach dyspozycji kwota podlega zaliczeniu na schedę spadkową, czy nie podejmuje sąd rozstrzygający sprawę o dział spadku. Jeśli stwierdzi, że tak, to kwota, którą otrzymał małżonek będzie podlegała zaliczeniu na schedę spadkową – tj. będzie brana pod uwagę przez sąd przy ustalaniu wzajemnych rozliczeń między stronami w sprawie o dział spadku.

Powyższe oparte jest na przepisach art. 56 upb, art. 56 ust. 1 upb, art. 56 ust. 5 upb, art. 1039 kc i art. 1039 § 1 kc, a także stanowi zagadnienie prawne rozstrzygane przez SN, sygn. III CZP 52/21.

Czy małżonek może uzyskać dostęp do historii operacji wykonanych na indywidualnym rachunku bankowym, założonym przez drugiego małżonka przed śmiercią w przypadku, gdy w dniu śmierci rachunek bankowy nie był już aktywny a małżonkowie mieli wspólność ustawową?

Jeden z małżonków może uzyskać dostęp do historii operacji drugiego małżonka, ale tylko co do rachunków bankowych istniejących w chwili otwarcia spadku. W przypadku rachunku bankowego zamkniętego przed śmiercią małżonka, to bank jest związany tajemnicą bankową i nie może udzielić informacji na temat tego rachunku. Jedyną możliwością jest zwrócenie się do sądu prowadzącego postępowanie spadkowe, w szczególności w sprawie o dział spadku z wnioskiem o udostępnienie przez bank historii operacji na tym rachunku.

Powyższe wynika z przepisu art. 922 kc i książki: J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2021, art. 922.

Jakie dokumenty są niezbędne do uzyskania informacji o rachunkach zmarłego współmałżonka, jak można znaleźć te rachunki, jak długo bank może rozpatrywać wniosek o udostępnienie tych informacji oraz na jakiej zasadzie bank wypłaca zgromadzone na rachunku zmarłego środki?

Zgodnie z prawem banki są zobowiązane prowadzić centralną informację o rachunkach, zwaną Centralną informacją. W celu uzyskania od banku informacji o rachunkach zmarłego małżonka, Klient może zwrócić się do dowolnego banku lub spółdzielczej kasy oszczędnościowo – kredytowej z wnioskiem o udostępnienie informacji z Centralnej informacji o rachunkach bankowych. Małżonek musi okazać dokumenty potwierdzające dziedziczenie, tj. akt poświadczenia dziedziczenia lub postanowienie sądowe o stwierdzeniu nabycia spadku. W przypadku ustalenia takich rachunków małżonek może się zwrócić o wypłatę środków. Nie ma ustawowego terminu, w którym bank musi rozpatrzyć wniosek o wypłatę środków po zmarłym posiadaczu rachunku. Natomiast bank powinien to uczynić niezwłocznie, licząc od momentu, w którym zostały dostarczone niezbędne dokumenty. Wypłata środków z rachunku bankowego na rzecz kilku spadkobierców odbywa się stosownie do wysokości udziału w spadku.

Podstawę prawną powyższego stanowi art. 92bb upb.

Podstawa prawna: 

• ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. z 2020 r. poz. 1896, ze zm.);
• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359, ze zm.);
• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740, ze zm.);
  
• ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.);
  
• ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz.U. z 2020 r. poz. 794, ze zm.).
  

Źródło: rf.gov.pl

A.J.
Zespół e-prawnik.pl