Zrzeczenie się spadku - Gdy nie chcesz po kimś dziedziczyć

Zgodnie z obowiązującym prawem spadkowym, jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu to w momencie otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) obowiązują przepisy ustawowe dotyczące dziedziczenia. Zawieranie jakichkolwiek umów zarówno przed, jak i po śmierci spadkodawcy w tym względzie jest, co do zasady, niedopuszczalne. Przepisy Kodeksu cywilnego przewidują bowiem generalny zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Zawarcie takiej umowy jest nieważne. 

Czym jest zrzeczenie się spadku (dziedziczenia)?

Jednak art. 1048 Kodeksu cywilnego przewiduje możliwość zawarcia umowy spadkobiercy ustawowego z przyszłym spadkodawcą, mocą której zrzeka się dziedziczenia po nim.

Zrzeczenie się dziedziczenia ma charakter umowy zawieranej pomiędzy przyszłym spadkodawcą oraz osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych. Zawarcie takiej umowy następuje przed otwarciem spadku (tzn. przed śmiercią spadkodawcy), a więc na wypadek śmierci przyszłego spadkodawcy. Jest to w prawie polskim jedyny wyjątek od reguły, jaką jest zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Reguła powyższa odnosi się zarówno do umów mających za przedmiot cały spadek jak i jego część.

Przykład:

• Osoba X nie pozostawiła testamentu. Do dziedziczenia z ustawy dochodzi małżonek M, córka C i syn S. Wszyscy spadkobiercy postanowili, że cały majątek przejmie M. Zarówno syn, jak i córka chcieliby zrzec się spadku. Jednakże w opisanej sytuacji zrzeczenie się dziedziczenia nie jest możliwe, gdyż stosowną umowę należało zawrzeć ze spadkodawcą. Obecnie spadkobiercy mogą spadek odrzucić (zob.: Odrzucenie spadku - czy nieograniczone czasowo? Jakie są jego skutki?), mają na to pół roku od dnia, w którym dowiedzieli się o śmierci spadkodawcy. W tym jednak przypadku osoby odrzucające spadek traktowane są przez prawo jakby nie dożyli otwarcia spadku i w ich miejsce wchodzą kolejni spadkobiercy.

W jakiej formie zawieramy umowę dotyczącą zrzeczenia się dziedziczenia?

Gdy chcemy zawrzeć umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, musimy udać się do notarisza. Zgodnie z przepisami ustawy, umowa taka wymaga bowiem zachowania formy aktu notarialnego. Zawarcie jej w innej formie (a więc np. w formie pisemnej lub ustnie) spowoduje, że nie będzie to umowa ważna.

Pomiędzy jakimi podmiotami można zawrzeć tą umowę?

Umowa może być zawarta pomiędzy przyszłym spadkodawcą oraz spadkobiercą ustawowym, czyli każdą osobą należącą do kręgu spadkobierców określonych w ustawie (małżonek spadkodawcy, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa).

Wprawdzie do kręgu podmiotów uprawnionych do dziedziczenia z ustawy należy też gmina lub Skarb Państwa, jednak art. 1023 K.c. wyraźnie wyłącza możliwość odrzucenia spadku przez gminę lub Skarb Państwa. Zatem niemożliwe jest sporządzenie umowy, mocą której Skarb Państwa lub gmina zrzekłyby się dziedziczenia po spadkobiercy.

Co jest treścią umowy o zrzeczenie się spadku (dziedziczenia)?

Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, przedmiotem tej umowy jest prawo do dziedziczenia. Zrzec możemy się tylko prawa do dziedziczenia opartego na przepisach ustawy (tzw. ustawowy porządek dziedziczenia), bowiem przepisy wyraźnie dopuszczają taką możliwość tylko w odniesieniu do spadkobiercy ustawowego. Jeżeli więc został ustanowiny testament, to nie można zawrzeć umowy wyłączającej dziedziczenie testamentowe ze spadkobiercą określonym w tym testamencie. Warto również podkreślić, że nie można zrzec się prawa do dziedziczenia na rzecz innej osoby, np. na rzecz innego spadkobiercy. Umowę możemy bowiem zawrzeć tylko ze spadkodawcą.

Jakie skutki pociąga za sobą zrzeczenie się spadku (dziedziczenia)?

W wyniku zawarcia umowy dotyczącej zrzeczenia się dziedziczenia ten, kto się zrzeka (czyli spadkobierca ustawowy), zostaje wyłączony od dziedziczenia. Powyższy skutek dotyczy również zstępnych (dzieci, wnuków itd.) zrzekającego się, chyba, że w umowie będzie postanowienie, że zstępnych to nie dotyczy. Musi to być wyraźnie sformułowane w umowie w przeciwnym razie również zstępni zostaną wyłączeni od dziedziczenia bez konieczności uzyskania ich zgody. Spadkobierca ustawowy, który zrzekł się dziedziczenia (i zazwyczaj jego zstępni) jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku – traci zatem prawo do zachowku.

Czy zawarcie tej umowy powoduje wykluczenie dziedziczenia na podstawie testamentu?

Przepisy stwierdzają, że umowa wyłącza możliwość dziedziczenia w oparciu o ustawę. Jeżeli więc ktoś zawarł umowę o zrzeczenie się dziedziczenia z przyszłym spadkodawcą, to będzie mógł dziedziczyć na podstawie testamentu. Nie ma tutaj znaczenia fakt, kiedy testament został sporządzony. Dotyczy to zarówno testamentu sporządzonego przed zawarciem tej umowy, jak i spisanego po jej zawarciu.

Czy możliwe jest, po zrzeczeniu się dziedziczenia, przywrócenie tego prawa?

Tak. Istnieją w tym zakresie dwie możliwości:

1. spadkodawca może sporządzić testament, w którym umieści osobę, z którą zawarł umowę o wyłączenie dziedziczenia - ale w tym przypadku osoba ta nadal jest wyłączona od dziedziczenia z mocy ustawy i nie staje się z powrotem spadkobiercą ustawowym; jest natomiast spadkobiercą testamentowym i dziedziczy na podstawie testamentu; 
2. aby zrzekający się mógł być z powotem spadkobiercą ustawowym, konieczne jest ponowne udanie się do notariusza i zawarcie umowy uchylającej umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia. Rzecz jasna pomiędzy tymi samymi podmiotami, które zawarły tą pierwszą umowę. Zrzeczenie się dziedziczenia może więc zostać uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się spadku, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Taka umowa również wymaga formy aktu notarialnego. 

Pamiętaj że:

• Zawierając umowę o zrzeczenie się dziedziczenia z twoim przyszłym spadkodawcą, pozbawiasz tego prawa również swoje dzieci; aby się tak nie stało, musisz umieścić w umowie odpowiedni zapis, że to ich nie dotyczy; Zrzeczenie się dziedziczenia powoduje bowiem, że zrzekający się i w zasadzie jego zstępni (w umowie można postanowić inaczej), zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku;
• Jeśli chcesz, aby umowa taka była ważna, koniecznie udaj się do notariusza celem nadania jej formy aktu notarialnego; bez tego nie będzie ważna!
• Zawierając tą umowę, pozbawiasz się wyłącznie prawa do dziedziczenia w oparciu o ustawę.

Podstawa prawna :

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny ( Dz. U. z 2016 r. poz. 380)

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.