Śmierć posiadacza rachunku bankowego

Czy śmierć posiadacza rachunku bankowego powoduje rozwiązanie umowy o prowadzenie rachunku? 

Zgodnie z treścią art. 59a ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (dalej: „ustawa – prawo bankowe) umowa prowadzenia rachunku bankowego co do zasady ulega rozwiązaniu z dniem, w którym nastąpił zgon jego posiadacza. Norma ta odnajdzie swoje zastosowanie do wszystkich rachunków bankowych, niezależnie od ich rodzaju, prowadzonych na rzecz osób fizycznych, w tym małoletnich.  

Od przedstawionej zasady istnieją dwa wyjątki.

Po pierwsze, do rozwiązania umowy rachunku bankowego nie dojdzie w przypadku, kiedy rachunek ten był prowadzony w związku z działalnością gospodarczą jego posiadacza. W myśl art. 59c ust. 1 ustawy – prawo bankowe, w razie śmierci przedsiębiorcy bank jest zobligowany do prowadzenia rachunku bankowego związanego z prowadzoną przez przedsiębiorcę działalnością gospodarczą, jeżeli został ustanowiony zarząd sukcesyjny w rozumieniu ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw. Przepis ten stanowi niejako powtórzenie treści art. 922 § 1 oraz 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej: k.c.), który zawiera pośredni nakaz prowadzenia przez bank rachunku bankowego pomimo śmierci przedsiębiorcy. Unormowanie to gwarantuje spadkobiercom zmarłego możliwość zachowania ciągłości prowadzenia przedsiębiorstwa. Oznacza to, że pomimo śmierci posiadacza rachunku, będącego przedsiębiorcą, umowa prowadzenia rachunku bankowego nie zostanie rozwiązana. Na koniec należy jednak wspomnieć, że strony umowy prowadzenia rachunku bankowego mogą zawrzeć w treści przedmiotowej umowy stosowne postanowienie, na podstawie którego dojdzie do rozwiązania umowy rachunku bankowego przedsiębiorcy w razie jego śmierci.  

Po drugie, na podstawie art. 59a ust. 1 ustawy – prawo bankowe rozwiązaniu nie ulegnie umowa rachunku bankowego prowadzonego na rzecz większej liczby osób, np. małżonków. Jej rozwiązanie nie nastąpi nawet w sytuacji, gdy do zgonu wszystkich posiadaczy rachunku dojdzie jednocześnie. Niemniej jednak ustawodawca zezwolił, aby strony same określiły wypadki, w których dojdzie do rozwiązania umowy rachunku. Tym samym, w zależności od woli stron umowa rachunku bankowego, może ulec rozwiązaniu w razie śmierci jednego, większej liczby lub dopiero wszystkich posiadaczy rachunku. To więc od woli stron będzie zależeć, czy w razie śmierci któregokolwiek ze współposiadaczy rachunku dojdzie do rozwiązania umowy.  

Jak uzyskać dostęp do informacji o rachunku zmarłego prowadzonym w banku? 

W myśl art. 92bb ust. 1 ustawy – prawo bankowe, banki są zobowiązane prowadzić Centralną informację o rachunkach bankowych (dalej: Centralna informacja). Są w niej zgromadzone informacje na temat wszelkich rachunków bankowych prowadzonych w bankach oraz spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowej, niezależnie od osoby, na rzecz której dany rachunek jest prowadzony (art. 92ba ustawy – prawo bankowe). Oznacza to więc, że znajdują się w niej informacje dotyczące rachunków prowadzonych na rzecz osób fizycznych, w tym przedsiębiorców oraz małoletnich, a także dane dotyczące rachunków wspólnych. 

Centralna informacja jest znacznym ułatwieniem dla osób poszukujących informacji o rachunkach bankowych należących do ich spadkodawców czy nawet ich samych, o których mogli utracić informacje. Jak już wspomniano, zawiera ona bowiem informacje nie tylko o rachunkach bankowych prowadzonych w bankach, ale także w spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. 

W celu uzyskania danych z Centralnej informacji, niezbędne jest złożenie odpowiedniego pisemnego wniosku. Można go wnieść w każdej placówce bankowej lub spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej działającej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od tego czy spadkodawca zawarł z danym podmiotem rynku finansowego umowę rachunku.  

Wniosek może z kolei złożyć wyłącznie osoba, która uzyskała tytuł prawny do spadku po posiadaczu rachunku. W razie rachunku prowadzonego na rzecz przedsiębiorcy, uprawnienie to przysługuje także zarządcy sukcesyjnemu. W obu zaś przypadkach wraz z wnioskiem niezbędne jest wykazanie tytułu prawnego stanowiącego podstawę prawną do jego wniesienia. Na marginesie należy wskazać, że na mocy art. 92bc ust. 2 ustawy – prawo bankowe, z uzyskaniem danych z Centralnej informacji może wiązać się obowiązek poniesienia stosownych opłat przeznaczonych na pokrycie kosztów udzielania informacji, jednak nie mogą być one wyższe niż koszt ich wygenerowania. 

Informacje przekazywane osobie, która złożyła wniosek do Centralnej informacji zawierają wskazanie banku lub spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej prowadzącej ewentualnie rachunek należący do spadkodawcy bądź prowadzącej rachunek w przeszłości, wraz ze wskazaniem numeru rachunku wynikającego z umowy rachunku oraz informacji w zakresie tego czy rachunek ten nadal jest prowadzony. Co szczególne, w przypadku danych dotyczących rachunków wspólnych, informacja przekazywana z Centralnej informacji nie zawiera danych współposiadacza rachunku.  

Czy pełnomocnictwo do rachunku jest skuteczne po śmierci jego właściciela? 

W  pierwszej kolejności należy ustalić, czy wraz ze śmiercią posiadacza rachunku bankowego nie doszło do rozwiązania umowy rachunku – dopiero bowiem w takim wypadku można podjąć rozważania związane z dalszym istnieniem oraz skutecznością udzielonych pełnomocnictw do rachunku bankowego.  

Przyjmując jednak, że umowa rachunku bankowego pozostaje w mocy pomimo śmierci posiadacza rachunku, wówczas wskazać należy, że przepisy ustawy – prawo bankowe nie regulują wprost kwestii związanych z dalszym istnieniem pełnomocnictwa po śmierci posiadacza rachunku bankowego. Oznacza to, że swoje zastosowanie odnajdą tutaj normy zawarte w treści k.c. 

Zgodnie zaś z treścią art. 101 § 2 k.c., pełnomocnictwo do rachunku bankowego co do zasady wygasa wraz ze śmiercią posiadacza rachunku bankowego lub osoby, na rzecz której udzielono pełnomocnictwa. Takie ujęcie oznacza, że wraz ze śmiercią posiadacza rachunku bankowego wygasają wszystkie udzielone przez niego pełnomocnictwa związane z prowadzeniem tego rachunku.  

Treść wskazanej powyżej regulacji prowadzi zatem do wniosku, że z momentem śmierci posiadacza rachunku, dotychczasowy pełnomocnik traci wszelkie uprawnienia do składania w banku dyspozycji dotyczących rachunku. Nie może on więc przykładowo wypłacać żadnych środków z rachunku bankowego. Jeżeli pomimo wygaśnięcia pełnomocnictwa podejmie on jakiekolwiek czynności w ramach dotychczasowego umocowania, to jego działanie w rzeczywistości będzie pozbawione podstawy prawnej.  

Jakie są zasady zwrotu kosztów pogrzebu? 

Art. 55 ust. 1 pkt 1 ustawy – prawo bankowe zobowiązuje bank do wypłaty środków znajdujących się na rachunku bankowego zmarłego posiadacza rachunku na rzecz osoby, która przedłoży rachunki potwierdzające wysokość poniesionych przez nią kosztów. Kwota ta nie wchodzi do masy spadkowej po zmarłym. Do wypłaty środków, stanowiących rekompensatę kosztów pogrzebów może ubiegać się nie tylko osoba fizyczna, ale też osoba prawna czy ułomna osoba prawna. Osoba ta nie musi być małżonkiem zmarłego, jego krewnym, powinowatym czy spadkodawcą – zasadniczym wymogiem jest tutaj fakt sfinansowania pogrzebu. Do kosztów pogrzebu należy z kolei zaliczyć koszty przewozu zwłok, zakupu trumny, odzieży żałobnej, miejsca na grób, koszt wzniesienia nagrobka lub remontu nagrobka, w którym zmarły ma zostać pochowany, a także wydatki na urządzenie uroczystości pogrzebowej oraz stypy.  

Należy również wspomnieć, iż aby doszło do wypłaty środków, łącznie muszą zostać spełnione trzy dodatkowe elementy. Po pierwsze, na rachunku bankowym zmarłego oczywiście musi znajdować się odpowiednia kwota pieniędzy, która będzie mogła być wypłacona i przeznaczona na poczet pokrycia poniesionych kosztów pogrzebu. Bank nie jest bowiem zobowiązany do samodzielnego finansowania pochówku swojemu klientowi.  

Po wtóre, zwrot wydatków związanych z kosztami zorganizowania pogrzebów następuje jedynie w wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w środowisku zmarłego. Oznacza to, że nie wszystkie koszty mogą zostać zwrócone, lecz tylko te, które będą uzasadnione zwyczajami przyjętymi w otoczeniu zmarłego. Posługując się przykładem – jeśli zmarły był przed śmiercią osobą majętną, to wówczas wysoki koszt pochówku powinien być zrefinansowany w całości. Jeżeli jednak pochodził on z rodziny oraz środowiska o umiarkowanej stopie zamożności, to wówczas istnieje ryzyko, że nadmierne koszty poniesione na zorganizowanie pogrzebu nie zostaną zaspokojone w całości.   

Po trzecie zaś, jeżeli posiadaczem rachunku bankowego, z którego miałaby nastąpić wypłata środków byli wspólnie małżonkowie, to uprawnienie do domagania się zwrotu poniesionych kosztów pogrzebu nie odnajdzie swojego zastosowania. Zgodnie bowiem z art. 57 ustawy – prawo bankowe, obowiązek zwrotu poniesionych kosztów pogrzebu nie ma zastosowania, jeśli wypłata środków miałaby nastąpić z rachunku wspólnego małżonków. 

Jakie są zasady dziedziczenia środków znajdujących się na indywidualnym rachunku bankowym?

Zgodnie z ogólną zasadą dziedziczenia, ukształtowaną w treści art. 922 § 1 oraz 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – kodeks cywilny (dalej: k.c.), prawa, ale także obowiązki majątkowe zmarłego spadkodawcy zasadniczo przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, będących jego spadkobiercami. Norma ta odnajdzie swoje zastosowanie również do środków finansowych zgromadzonych na indywidualnym rachunku bankowym zmarłego, które były na nim zdeponowane w chwili śmierci spadkodawcy.

W tym miejscu należy wspomnieć, że z rachunku bankowego zmarłego w pierwszej kolejności będą mogły zostać zaspokojone inne należności, jak choćby zwrot kosztów pogrzebu (omówiony wyżej), kwota przeznaczona na poczet dyspozycji wkładem na wypadek śmierci czy suma wypłaty kwoty z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego, które wyłączone są spod spadkobrania.

Oznacza to, że co do zasady, w razie braku odpowiednich poleceń lub roszczeń, całość majątku zgromadzonego na rachunku bankowym zmarłego wejdzie w skład spadku po nim, który będzie podlegać dziedziczeniu przez spadkobierców zmarłego.

Zgodnie zaś z treścią art. 926 § 1 k.c. powołanie do dziedziczenia może wynikać z ustawy lub z testamentu. Wskazać przy tym należy, że ustawodawca pierwszeństwo przypisał dziedziczeniu testamentowym – dopiero w sytuacji, kiedy spadkodawca nie powołał nikogo do spadku albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą, dojdzie do spadkobrania z ustawy.

Do nabycia spadku dochodzi wraz z momentem otwarcia spadku, co następuje z chwilą śmierci spadkodawcy (por. art. 924-925 k.c.). Warto przy tym podkreślić, że spadkobranie z momentem otwarcia spadku nie jest stanem definitywnym, a jedynie pewnym swoistym domniemaniem. Na mocy bowiem art. 1012 k.c. spadkobierca może spadek przyjąć wprost (przyjęcie proste, spadkobierca odpowiada wtedy bez ograniczeń za długi spadkodawcy), przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza (odpowiedzialność za długi spadkodawcy jest ograniczona do wartości czynnej spadku, a więc wartości majątku nabywanego przez spadkobiercę wskutek spadkobrania), bądź spadek w całości odrzucić. Co istotne, niemożliwe jest częściowe odrzucenie oraz częściowe przyjęcie spadku.

Zgodnie zaś z art. 1015 § 1 i 2 k.c., spadkobierca jest zobowiązany złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy, liczonym od dnia, w którym dowiedział się on o tytule swojego powołania do dziedziczenia. Takie ujęcie oznacza, że termin ten może być liczony od innej daty niż dzień otwarcia spadku, jeśli spadkobierca dopiero po niej dowiedział się o powołaniu do spadku. Co szczególne, brak złożenia przez spadkobiercę wymaganego oświadczenia, oznacza przyjęcie przez niego spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Do uzyskania wypłaty środków zgromadzonych na rachunku bankowym wymagane jest przedłożenie odpowiedniego dokumentu, z którego będzie wynikać tytuł prawny, potwierdzający fakt dziedziczenia po zmarłym. Może nim być wydane przez sąd postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub też notarialne poświadczenie dziedziczenia. W sytuacji, gdy do spadkobrania zostanie powołana więcej niż jedna osoba, niezbędne będzie przedstawienie także dokumentu potwierdzającego dokonanie działu spadku. W myśl art. 1037 § 1 k.c., dział spadku może nastąpić na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami lub na mocy orzeczenia sądu, wydanego na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.

Jak działa dyspozycja wkładem na wypadek śmierci?

Zgodnie z treścią art. 56 ust. 1 ustawy – prawo bankowe, posiadaczowi rachunku bankowego (oszczędnościowego, oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej) przysługuje możliwość złożenia bankowi polecenia realizacji wypłaty określonej ilości pieniędzy z rachunku bankowego po śmierci jego posiadacza na rzecz wskazanej przez niego osoby lub osób. Czynność ta jest powszechnie nazywana dyspozycją wkładem na wypadek śmierci. Musi być ona wykonana w formie pisemnego oświadczenia.

Beneficjentami dyspozycji mogą być małżonek posiadacza rachunku, a także wstępni, zstępni lub rodzeństwo posiadacza. Takie ujęcie oznacza, że krąg beneficjentów jest bardzo ograniczony. Nie jest więc możliwe złożenie dyspozycji przykładowo na korzyść osoby spoza najbliższej rodziny czy na rzecz osoby prawnej.

Beneficjent dyspozycji wkładem na wypadek śmierci musi zostać precyzyjnie określony przez posiadacza rachunku bankowego, aby nie było jakichkolwiek wątpliwości co do osoby, na rzecz której dyspozycja winna zostać zrealizowana. Wystarczające powinno być wskazanie jego imienia i nazwiska, stopnia pokrewieństwa, miejsca zamieszkania, numeru PESEL lub dowodu osobistego.

Posiadacz rachunku bankowego ma możliwość ustalenia kwoty dyspozycji na różne sposoby. Może określić wysokość dyspozycji jako całość kwoty pieniężnej znajdującej się na jego rachunku w chwili śmierci albo w chwili dokonywania dyspozycji, alternatywnie jako określony procent tej kwoty bądź jako precyzyjnie określoną kwotę w wysokości nominalnej. Trzeba jednak wskazać, że łączna kwota wszystkich wypłat z tytułu dyspozycji wkładem na wypadek śmierci podlega ograniczeniom. Nie może być ona wyższa niż równowartość dwudziestokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa GUS za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku (por. art. 56 ust. 2 ustawy – prawo bankowe). Suma ta zaktualizuje się więc dopiero w momencie jego śmierci i obliczana będzie zawsze za ostatni miesiąc przed tą chwilą. Według stanu na dzień publikacji niniejszego poradnika, czyli grudzień 2020 r., jest to ponad 107,4 tys. zł.

Ponadto, posiadacz rachunku bankowego w każdej chwili jest władny zmodyfikować treść swojej dyspozycji – zmienić jej wysokość lub całkowicie odwołać polecenie. Oświadczenie o zmianie lub odwołaniu dyspozycji odbywa się w takiej samej formie, jak jej ustanowienie – poprzez złożenie bankowi pisemnego oświadczenia woli.

Należy przy tym zaznaczyć, że do wypłaty środków pieniężnych z tytułu dyspozycji wkładem na wypadek śmierci dochodzi dopiero po śmierci posiadacza rachunku. Beneficjent dyspozycji nie może zatem domagać się jej realizacji jeszcze za życia posiadacza rachunku bankowego.

Co istotne, zgodnie z treścią art. 56 ust. 4 ustawy – prawo bankowe, suma pieniędzy wypłacona beneficjentowi dyspozycji wkładem na wypadek śmierci nie wchodzi w skład spadku po posiadaczu rachunku. Kwota otrzymywana przez beneficjenta nie podlega zatem dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Nabywa on więc określoną przez posiadacza rachunku kwotę pieniężną bez konieczności wszczynania postępowania sądowego o stwierdzenie nabycia spadku lub wizyty u notariusza, w celu uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia.

Należy jednak zaznaczyć, że aby doszło do realizacji dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, w pierwszej kolejności na rachunku bankowym zmarłegomusi oczywiście znajdować się odpowiednia kwota pieniędzy, która będzie mogła być wypłacona i przeznaczona na poczet realizacji dyspozycji.Bank nie jest bowiem zobowiązany do finansowania realizacji polecenia zapłaty z własnych środków, jeżeli majątek posiadacza nie wystarcza na pokrycie realizacji dyspozycji.

Kiedy na banku spoczywa obowiązek ustalenia, czy posiadacz rachunku wspólnego wciąż żyje?

Na mocy treści art. 59b ustawy – prawo bankowe, bank jest zobowiązany do wystąpienia z upływem 3 miesięcy od dnia wygaśnięcia umowy rachunku bankowego, do ministra właściwego do spraw informatyzacji o udostępnienie danych z rejestru PESEL umożliwiających ustalenie, czy posiadacz rachunku żyje. Aby bank mógł dokonać tej czynności, łącznie muszą zostać spełnione cztery przesłanki.

Po pierwsze, umowa rachunku bankowego łącząca bank z klientem musi być umową zawartą na czas określony. Po drugie zaś, umowa ta musi wygasnąć wskutek upływu okresu, na który została zawarta. Po trzecie, przedmiotowa umowa rachunku bankowego nie może być zawarta przez jego posiadacza w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej. Po czwarte z kolei, posiadacz rachunku przed rozwiązaniem umowy nie wydał dyspozycji wypłaty środków pieniężnych znajdujących się na rachunku bankowym.

Określenie czy posiadacz rachunku bankowego żyje, będzie determinować dalsze postępowanie banku w sprawie. Należy bowiem nadmienić, że w razie ustalenia na podstawie danych wynikających z rejestru PESEL, iż posiadacz rachunku bankowego nie żyje, bank jest zobligowany, aby zawiadomić o tym ewentualnych beneficjentów dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (w myśl art. 56a ust. 2 ustawy – prawo bankowe) lub gminę ostatniego miejsca zamieszkania posiadacza rachunku bankowego (co wynika z treści art. 111c ustawy – prawo bankowe).

Uwzględniając powyższe, stwierdzić należy, że bank, w razie ustalenia, że posiadacz rachunku bankowego, który przed śmiercią dokonał dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, oprócz zawiadomienia beneficjenta dyspozycji wkładem na wypadek śmierci o śmierci posiadacza rachunku,powinien również zrealizować na jego rzecz treść przedmiotowej dyspozycji.

Warto zaznaczyć, że może dojść do sytuacji, gdy bank, niezależnie od realizacji dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, zostanie również wezwany przez spadkobierców zmarłego do wypłaty pozostałych środków znajdujących się na rachunku. Należy jednak pamiętać, że pierwszeństwo w wypłacie mają środki przeznaczone na realizację dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, które nie wchodzą w skład masy spadkowej po zmarłym.

Jeśli wskutek weryfikacji w rejestrze PESEL okazałoby się, że posiadacz rachunku nadal żyje, to bank jest zwolniony z obowiązku podejmowania dalszych czynności w sprawie. Żaden bowiem z przepisów ustawy – prawo bankowe nie nakłada na niego obowiązku podjęcia jakichkolwiek działań w tej sytuacji. Same zaś środki zgromadzone na rachunku bankowym posiadacza trafiłyby na specjalny rachunek techniczny, z którego zostałyby wypłacone dopiero na żądanie posiadacza tego rachunku, a w razie jego ewentualnej śmierci – mogłyby przykładowo zostać przeznaczone na poczet ewentualnej realizacji dyspozycji wkładem na wypadek śmierci bądź podjęte na żądanie spadkobierców zmarłego.

Czy współmałżonek będzie miał dostęp do wspólnego rachunku bankowego po śmierci współposiadacza?

Poniższa analiza dotyczy wyłącznie sytuacji, w której współwłaścicielami rachunku są małżonkowie.

Zgodnie z art. 51 ustawy – prawo bankowe, rachunek bankowy, za wyłączeniem rachunku rodzinnego, może być prowadzony dla kilku osób fizycznych, jako ich rachunek wspólny. Dodatkowo, w myśl art. 51a ustawy – prawo bankowe, o ile umowa zawarta z Bankiem nie stanowi inaczej, każdy ze współposiadaczy rachunku bankowego prowadzonego wspólne dla kilku osób fizycznych może samodzielnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku, jak również w każdym czasie wypowiedzieć umowę ze skutkiem dla pozostałych współposiadaczy.

Analizując treść art. 51a ustawy – prawo bankowe, powinno się w pierwszej kolejności dojść do przekonania, że zasadniczą rolę dla określenia skutków śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku bankowego pełni treści umowy wiążącej klientów z bankiem oraz regulaminów stosowanych przez bank w odniesieniu do danego rachunku. Ustawodawca oddał bowiem stronom umowy prawo do ukształtowania sytuacji dotyczącej danego rachunku po śmierci współposiadacza.

Co szczególne, praktyka banków w tym zakresie nie jest jednolita. W związku z tym, należy zawsze odnieść się do zapisów kontraktowych. Zgodnie z zapisami regulacji stosowanych przez część podmiotów rynku finansowego, w razie śmierci jednego ze współmałżonków, drugi zachowuje pełnię praw do dalszego swobodnego dysponowania rachunku oraz całością środków znajdujących się na rachunku bankowym. W tym wypadku dochodzi również do swoistego przekształcenia rachunku wspólnego w rachunek indywidualny. Równie powszechne jest rozwiązanie, kiedy w razie śmierci jednego ze współposiadaczy umowa rachunku bankowego wygasa, z uwagi na realizację zawartego w jej treści warunku rozwiązującego.

Istnieje jednak grupa banków, które w umowach zawartych ze swoimi klientami wprowadzają zapisy nadające bankowi prawo dokonania blokady środków zgromadzonych na rachunku w całości. Blokada ta może zostać zwolniona po przedstawieniu dokumentu, z którego będzie wynikać fakt dziedziczenia po zmarłym współposiadaczu. Takie rozwiązanie jest jednak krytykowane w doktrynie, a w przeszłości także przez Komisję Nadzoru Finansowego, z uwagi na fakt, iż bank dokonuje swoistego podziału spadku po zmarłym, ustalając jednocześnie wysokość udziałów w wysokości pieniędzy znajdujących się na rachunku bankowym. Zakłada on przy tym, że całość środków zdeponowanych na rachunku należała wyłącznie do jednego ze współmałżonków. Do realizacji tych czynności bank ma nie być w żadnym stopniu umocowany, dlatego pełną blokadę środków należy uznać za nieuprawnioną.

Przedstawione powyżej regulacje oznaczają, że decydującą rolę pełni treść umowy zawartej z bankiem, ewentualnie regulacje zawarte w zaakceptowanych przez klientów regulaminach stosowanych przez daną instytucję rynku finansowego.

Na koniec należy podkreślić, że na mocy art. 57 ustawy – prawo bankowe do rachunków wspólnych swojego zastosowania nie odnajdą regulacje odnoszące się do realizacji dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, zwrotu kosztów pogrzebu oraz wypłaty kwoty z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego. Jak już bowiem wskazano, w razie śmierci jednego ze współposiadaczy nie musi dojść do rozwiązania umowy rachunku bankowego, a same środki zawarte na rachunku nie zawsze wejdą w skład masy spadkowej po zmarłym współposiadaczu rachunku.

Co dzieje się z samym rachunkiem bankowym, poleceniami przelewów stałych czy opłatami ponoszonymi w związku z prowadzeniem rachunku bankowego po śmierci klienta?

Zgodnie z treścią art. 59a ust. 1 pkt 1 ustawy – prawo bankowe, umowa prowadzenia indywidualnego rachunku bankowego ulega rozwiązaniu z dniem, w którym nastąpił zgon jego posiadacza. Zasada ta odnajdzie swoje zastosowanie do wszystkich rodzajów rachunków bankowych, otwartych na rzecz osób fizycznych, które nie są prowadzone w związku z działalnością gospodarczą.

Tym samym, wraz ze śmiercią posiadacza rachunku dochodzi do rozwiązania umowy prowadzenia rachunku bankowego. W konsekwencji przestają obowiązywać również wszelkie akcesoryjne usługi, które były świadczone przez bank w związku z prowadzeniem tego rachunku.

Uwzględniając powyższe, uznać trzeba, iż skoro rozwiązaniu ulega umowa prowadzenia rachunku bankowego, to wygasa także obowiązek realizowania przez bank stałych poleceń przelewów. Oznacza to więc, że żona zmarłego klienta banku nie może oczekiwać od niego dalszej realizacji jakichkolwiek stałych poleceń przelewów.

Podobnie będzie również z możliwością korzystania z karty płatniczej oraz pobieraniem opłat z tego tytułu – karta płatnicza jest produktem bankowym ściśle związanym z danym rachunkiem bankowym. W związku z tym, wraz z momentem rozwiązania umowy rachunku bankowego z jednej strony brak jest możliwości korzystania z karty płatniczej, a z drugiej strony, skoro usługa korzystania z karty przestaje być świadczona, to bank nie może od tego momentu pobierać jakichkolwiek opłat z tego tytułu.

Czy śmierć posiadacza rozliczeniowego rachunku bankowego, prowadzonego w związku z jednoosobową działalnością gospodarczą, powoduje rozwiązanie umowy tego rachunku pomimo braku ustanowienia zarządu sukcesyjnego?

W myśl art. 59a ust. 1 pkt 1 ustawy – prawo bankowe, umowa prowadzenia rachunku bankowego na rzecz osoby fizycznej zasadniczo ulega rozwiązaniu z dniem, w którym nastąpił zgon jego posiadacza. W przypadku rachunku bankowego prowadzonego na rzecz osoby fizycznej w związku z wykonywaną przez nią działalnością gospodarczą, sytuacja będzie jednak wyglądać odmiennie.

Zgodnie bowiem z treścią art. 59c ust. 1 ustawy – prawo bankowe, jeśli po śmierci przedsiębiorcy został ustanowiony zarząd sukcesyjny w rozumieniu ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (Dz. U. poz. 1629 ze zm., dalej: ustawa o zarządzie sukcesyjnym), bank jest zobowiązany, aby nadal prowadzić rachunek należący do spadkodawcy.

Zarząd sukcesyjny jest rozwiązaniem prawnym, mającym na celu zapewnienie możliwości dalszego prowadzenia spraw przedsiębiorstwa spadkodawcy po jego śmierci. Wraz z utworzeniem zarządu sukcesyjnego, do działania zostaje powołany zarządca sukcesyjny. Do jego zadań należy wykonywanie praw oraz obowiązków zmarłego wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku (tj. od dnia śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego), jak również związanych z działalnością gospodarczą wykonywaną przez spadkodawcę przed jego śmiercią.

Przepisy ustawy – prawo bankowe oraz ustawy o zarządzie sukcesyjnym stanowią niejako powtórzenie oraz rozwinięcie ogólnych zasad dziedziczenia majątku spadkodawcy, gwarantujących spadkobiercom zmarłego możliwość zachowania ciągłości prowadzenia przedsiębiorstwa. Należy bowiem podkreślić, że już z samej treści art. 922 § 1 oraz 2 k.c. wynika pośredni obowiązek prowadzenia przez bank rachunku bankowego przedsiębiorcy pomimo jego śmierci. Oznacza to więc, że wygaśnięcie umowy rachunku bankowego nie nastąpi z momentem śmierci przedsiębiorcy, nawet jeśli nie dojdzie do ustanowienia zarządu sukcesyjnego.

Trzeba jednak wspomnieć, że w treści umowy prowadzenia rachunku bankowego, zawartej między przedsiębiorcą a bankiem, strony mają możliwość zawarcia odpowiedniej klauzuli, zgodnie z którą umowa ulegnie rozwiązaniu wraz ze śmiercią posiadacza rachunku.

Czy spadkobierca posiadacza rachunku bankowego, prowadzonego w związku z jednoosobową działalnością gospodarczą, ma prawo uzyskać dostęp do informacji o rachunku zmarłego prowadzonym w banku?

Na podstawie art. 92bb ust. 1 ustawy – prawo bankowe, banki są zobowiązane do wspólnego prowadzenia Centralnej informacji o rachunkach bankowych (dalej: Centralna informacja). Centralna informacja zawiera dane na temat wszelkich rachunków bankowych prowadzonych w bankach. Co równie istotne, znajdują się w niej informacje dotyczące także rachunków prowadzonych w spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. Są w niej więc umieszczane dane dotyczące rachunków bankowych prowadzonych na rzecz przedsiębiorców w związku z podejmowaną przez nich działalnością gospodarczą.

Do uzyskania informacji z Centralnej informacji wymagane jest złożenie pisemnego wniosku. Może on zostać wniesiony w dowolnej placówce banku lub spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej działającej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Do jego złożenia nie jest wymagane, by zmarły posiadał rachunek w podmiocie rynku finansowego, za pośrednictwem którego wniesiono wniosek do Centralnej informacji.

Osobami uprawnionymi do złożenia wniosku do Centralnej informacji są spadkobierca zmarłego lub – jeśli ustanowiono zarząd sukcesyjny – zarządca sukcesyjny. Złożenie wniosku może zaś podlegać opłacie. Spadkobierca, wraz ze złożeniem wniosku, jest zobowiązany wykazać tytuł prawny dokumentujący fakt dziedziczenia po zmarłym (postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku lub notarialny akt poświadczenia dziedziczenia). Zarządca sukcesyjny ma z kolei obowiązek przedłożyć wydruk z Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, dotyczący jednoosobowej działalności gospodarczej prowadzonej przez zmarłego przed jego śmiercią, potwierdzający fakt ustanowienia zarządu sukcesyjnego oraz powołania tej osoby na zarządcę.

Informacje uzyskiwane z Centralnej informacji zawierają wykaz wszystkich rachunków bankowych zmarłego. Określony w niej zostaje bank lub spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowej prowadząca przedmiotowy rachunek należący do spadkodawcy, wraz ze wskazaniem jego numeru oraz informacją o ewentualnym dalszym prowadzeniu tego rachunek. Jeśli zmarły był współposiadaczem rachunku, wówczas informacja przekazywana z Centralnej informacji nie zawiera danych współposiadacza tego rachunku.

Czy posiadacz rachunku rozliczeniowego, prowadzonego w związku z jednoosobową działalnością gospodarczą, ma prawo złożyć dyspozycję wkładem na wypadek śmierci?

Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci, w myśli art. 56 ust. 1 ustawy – prawo bankowe, jest uprawnieniem przysługującym posiadaczowi oszczędnościowego rachunku bankowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego oraz rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej. Polega ona na złożeniu bankowi pisemnego polecenia realizacji wypłaty określonej ilości pieniędzy z rachunku bankowego po śmierci posiadacza rachunku na rzecz wskazanej przez niego osoby lub osób.

Jak wynika z powyższego, ustawodawca ściśle uregulował rodzaje rachunków bankowych, z których osoby fizyczne mogą dokonać dyspozycji. Takie ujęcie oznacza, że dokonanie polecenia dyspozycji, w świetle obowiązujących przepisów ustawy – prawo bankowe, nie jest dopuszczalne z rozliczeniowego rachunku bankowego.

Co jednak szczególne, nie pozbawia to przedsiębiorcy prawa złożenia dyspozycji wkładem na wypadek śmierci z innych posiadanych przez niego rachunków bankowych, wymienionych w art. 56 ust. 1 ustawy – prawo bankowe. Zgodnie z treścią przepisów ustawy – prawo bankowe, brak jest innych wyłączenia, które zakazywałyby osobie fizycznej prowadzącej jednoosobową działalność gospodarczą możliwość złożenia dyspozycji wkładem na wypadek śmierci z posiadanego przez nią oszczędnościowego rachunku bankowego, rachunku oszczędnościowo – rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej.

Czy wskutek braku dokonywania jakichkolwiek obrotów w ciągu dwóch lat na rachunku bankowym prowadzonym w związku z jednoosobową działalnością gospodarczą dojdzie do jego rozwiązania z mocy prawa?

Art. 60 ustawy – prawo bankowe wprowadza ogólną zasadę dotyczącą wygaśnięcia umowy prowadzenia rachunku bankowego na rzecz osoby fizycznej, w sytuacji gdy posiadacz nie korzysta z tego rachunku. Aby doszło do wygaśnięcia umowy, o ile nie stanowi ona inaczej, łącznie muszą zostać spełnione dwie przesłanki. Po pierwsze, wygaśnięcie nastąpi, kiedy przez okres dwóch lat na rachunku nie dokonano na żadnych obrotów (np. nie zarejestrowano przelewów przychodzących czy wychodzących), poza ewentualnym dopisywaniem odsetek. Po drugie zaś, stan środków pieniężnych zgromadzonych na tym rachunku nie może przekraczać kwoty minimalnej wynikającej z treści przedmiotowej umowy prowadzenia rachunku.

Takie ujęcie prowadzi do wniosku, iż jeśli na rachunku bankowym, pomimo braku obrotów przez wspominany okres dwóch lat, będzie znajdować się ustalona w umowie minimalna kwota pieniędzy (lub większa), to do rozwiązania umowy rachunku bankowego nie dojdzie. I odwrotnie – jeśli brak korzystania przez posiadacza z rachunku bankowego będzie krótszy niż dwa lata, to umowa prowadzenia rachunku nadal będzie obowiązywać, nawet jeśli na rachunku będzie znajdować się kwota niższa od minimalnej.

Co jednak istotne, w doktrynie prawa bankowego powszechnie wyraża się pogląd, zgodnie z którym art. 60 ustawy – prawo bankowe nie powinien być wykorzystywany do rachunków bankowych prowadzonych na rzecz przedsiębiorców. Należy bowiem podkreślić, że w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej istnieje swoisty obowiązek posiadania przez przedsiębiorcę rachunku bankowego, związanego z podejmowaną przez niego działalnością. Oznacza to, że bank będzie obligowany do dalszego prowadzenia rachunku bankowego nawet w sytuacji, jeśli spełnione zostaną przesłanki wynikającego ze wskazanego przepisu ustawy – prawo bankowe.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1896, ze zm.);
• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1740, ze zm.);
  
• ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (Dz.U. poz. 1629, ze zm.).
  

Na podst. rf.gov.pl

A.J.
Zespół e-prawnik.pl