Systemy czasu pracy

3.6.2011

W prawie pracy wymiar czasu pracy i jego rozkład nie są uregulowane w sposób jednolity. Podstawową normą czasu pracy, którą przewiduje Kodeks pracy, jest czas nie przekraczający 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy. Ustawodawca przewidział jednak możliwość wprowadzenia innego systemu, w zależności od potrzeb konkretnego pracodawcy.

Obecnie w prawie pracy rozróżnia się następujące rodzaje czasu pracy:

podstawowy czas pracy,
równoważny (przedłużony) czas pracy,
praca w ruchu ciągłym,
skrócony czas pracy,
zadaniowy czas pracy,
przerywany czas pracy,
system skróconego tygodnia pracy,
system czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta

Czym jest podstawowy czas pracy?

Podstawową normą czasu pracy, którą przewiduje Kodeks pracy jest czas nie przekraczający 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy.

W rolnictwie i hodowli, a także przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób okres rozliczeniowy może być przedłużony do 6 miesięcy, a jeżeli jest to dodatkowo uzasadnione nietypowymi warunkami organizacyjnymi lub technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracy - nawet do 12 miesięcy.

Na czym polega równoważny (przedłużony) czas pracy?

Równoważnym (przedłużonym) czasem pracy jest taki stały wymiar czasu pracy, który przekracza ogólne normy przewidziane w kodeksie pracy. Jest to więc wymiar przekraczający 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień. Przedłużony czas pracy ma charakter wyjątkowy i dotyczy tylko pewnych grup pracowników.

Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 1 miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy (stąd nazwa tego systemu).

W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 3 miesięcy. Przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych miesięczny okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy.

Przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 1 miesiąca.

W tym systemie czasu pracy pracownikowi przysługuje, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku dobowego.

Do pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osóba także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 1 miesiąca. W tym systemie czasu pracy pracownikowi również przysługuje, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku dobowego. Oznacza to, że jeżeli pracownik przepracował bez przerwy 24 godziny, to przysługuje mu 24 godziny odpoczynku.

Na czym polega praca w ruchu ciągłym?

Praca w ruchu ciągłym to taki system czasu pracy, który jest stosowany przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane, a także gdy praca nie może być wstrzymana ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności. System ten dopuszcza przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 tygodni, a jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia taki jak za godziny nadliczbowe.

Praca w ruchu ciągłym to taki system czasu pracy, który jest stosowany przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane, a także gdy praca nie może być wstrzymana ze względu na. System ten dopuszcza w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym , a jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia taki jak za godziny nadliczbowe.

Liczba godzin odpowiadająca przedłużonemu u danego pracodawcy tygodniowemu wymiarowi czasu pracy nie może przekraczać 4 godzin na każdy tydzień okresu rozliczeniowego, w którym następuje przedłużenie czasu pracy.

Kiedy stosowany jest skrócony czas pracy?

Skrócony czas pracy to taki wymiar, który został przez prawo ukształtowany poniżej ogólnej normy 8 godzin dziennie i 40 godzin na tydzień. Korzystają z niego pewne grupy pracowników ze względu na:

właściwości fizjologiczne,
wzmożony wysiłek (spowodowany szkodliwymi lub uciążliwymi warunkami pracy),
charakter i rodzaj wykonywanej pracy.

Ten typ rozkładu czasu pracy stosowany jest więc np. wobec młodocianych, nauczycieli, pracowników naukowych czy też innych grup zawodowych.

Skrócenie czasu pracy pracowników zatrudnionych przy pracach szczególnie uciążliwych może polegać na ustanowieniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy albo na obniżeniu norm czasu pracy. Jeżeli uciążliwość polega na tym, że praca jest monotonna lub jest to praca w ustalonym z góry tempie, wówczas skrócenie czasu pracy polega na wprowadzeniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy.

Wykaz prac ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.

Na czym polega zadaniowy czas pracy?

Z zadaniowym czasem pracy mamy do czynienia wtedy, gdy pracownik nie ma ściśle określonego godzinowo czasu pracy.

To ile powinien pracować wynika z zakresu jego zadań, które ma obowiązek zrealizować w ciągu dnia roboczego. W tym wypadku jednak zadania powierzone takiemu pracownikowi powinny być ustalone w sposób, który pozwoli mu je wykonać w ramach podstawowego czasu pracy. Nie można przecież wymagać zdolności do pracy pracownika w nie wiadomo jak długim okresie czasu. Jeżeli pracownik pracuje ponad podstawowy wymiar czasu, to w przypadku nienormowanego czasu pracy (czasu pracy określonego wymiarem zadań) nie przysługuje mu dodatkowe wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych. Jeżeli jednak wymiar zadań określony byłby w taki sposób, że wykonanie zadania w ciągu norm czas pracy byłoby niemożliwe, to pracownikowi będzie przysługiwało roszczenie o wynagrodzenie za godziny nadliczbowe.

Czym jest przerywany czas pracy?

Tak określony wymiar czasu pracy polega na tym, że po określonym czasie trwania pracy następuje przerwa, po której pracownik podejmuje dalszą pracę. Przerywany czas pracy mogą wprowadzać firmy, w których jest to uzasadnione rodzajem lub organizacją pracy. Przerwa (nie więcej niż jedna) może maksymalnie wynosić 5 godzin i nie jest wliczana do czasu pracy (czyli czasu, w którym wg kodeksu pracy pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu, gdy praca ma być wykonywana).

Za czas przerwy pracownikowi przysługuje połowa wynagrodzenia, które należałoby mu się za czas przestoju. Przerywany czas pracy wprowadza się w układzie zbiorowym pracy. Jednak w przypadku pracodawcy będącego osobą fizyczną, który prowadzi działalność w zakresie rolnictwa i hodowli, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, przerywany czas pracy może być wprowadzony na podstawie umowy o pracę. Wówczas pracownik powinien zadbać o to, by w umowie znalazła się wzmianka o wynagrodzeniu za czas przerwy. Wynagrodzenie przysługuje bowiem wtedy, gdy wynika to z umowy o pracę.

Czy przerywany czas pracy może być stosowany wobec każdego pracownika?

Kodeks pracy zakazuje stosowania przerywanego czasu pracy wobec:

osób pracujących w systemie przedłużonego czasu pracy,
osób pracujących w ruchu ciągłym,
osób pracujących przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy (gdy wobec nich został wprowadzony w poszczególnych dniach i tygodniach dłuższy czas pracy),
osób pracujących w systemie skróconego tygodnia pracy,
osób pracujących w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta.

Kiedy można stosować system skróconego tygodnia pracy i system czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta?

Obydwa te systemu mogą być stosowane jedynie na pisemny wniosek pracownika. W systemie skróconego tygodnia pracy jest dopuszczalne wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 1 miesiąca.

Natomiast w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 1 miesiąca.

Pamiętaj, że:

Ogólną regułą jest, że czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy.
Praca zmianowa jest dopuszczalna bez względu na stosowany system czasu pracy.
W każdym systemie czasu pracy, jeżeli przewiduje on rozkład czasu pracy obejmujący pracę w niedziele i święta, pracownikom zapewnia się łączną liczbę dni wolnych od pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym odpowiadającą co najmniej liczbie niedziel, świąt oraz dni wolnych od pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy przypadających w tym okresie.
W stosunku do pracowników objętych systemem zadaniowego czasu pracy, pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz pracowników otrzymujących ryczałt za godziny nadliczbowe lub za pracę w porze nocnej nie ewidencjonuje się godzin pracy.
Systemy i rozkłady czasu pracy oraz przyjęte okresy rozliczeniowe czasu pracy ustala się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. 1998 r., Nr 2, poz. 94 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.