Zasady uznawania dowodu zagranicznego w Polsce

Ustawodawca wprowadzając do obowiązującego Kodeksu postępowania karnego art. 587, zdecydował się wypełnić istniejącą w poprzednio obowiązującym kodeksie z 1969 r. lukę w zakresie dopuszczalności wykorzystania w procesie karnym dowodów uzyskanych w drodze pomocy prawnej od organów państw obcych. Do roku 1998, uznawanie dowodu zagranicznego w polskim procesie karnym, odbywało się zgodnie z zasadami określonymi w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1977 r. (w składzie siedmiu sędziów, sygn. akt VII KZP 32/77). Uchwała ta przesądzała, że "protokoły przesłuchania w charakterze oskarżonego lub świadka osoby, która przebywa za granicą, sporządzone przez sąd lub inny organ państwa obcego w ramach międzynarodowej pomocy prawnej mogą być odczytane na rozprawie, jeżeli zachodzą warunki określone w art. 334 § 1 lub art. 337 § 1 k.p.k. z 1969 r., natomiast protokoły oględzin, opinie lekarskie, kryminalistyczne i inne dokumenty sporządzone w tym trybie przez sąd lub inny organ państwa obcego mogą być odczytane na rozprawie na podstawie art. 339 § 1 lub § 2 k.p.k. z 1969 r." W innym orzeczniu, Sąd Najwyższy stwierdził, że możliwe jest "odczytywanie na rozprawie protokołów wyjaśnień oskarżonego złożonych poprzednio przez niego w tym charakterze w rozpoznawanej albo w innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym prowadzonym także przez organy ścigania lub wymiaru sprawiedliwości państw obcych" (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1983 r., sygn. akt Rw 1239/82). Wprowadzenie zatem wyraźnej regulacji dotyczącej tej materii, zgodnie oceniane jest w sposób pozytywny.

            W swej istocie przepis art. 587 k.p.k. stanowi uzupełnienie katologu sytuacji, w których możliwe jest odczytanie protokołów oględzin, przesłuchań oskarżonych, świadków, biegłych i innych czynności dowodowych, zarazem więc funkcjonując jako odstępstwo od zasady bezpośredniości. Odnotować trzeba zawczasu, że oddziaływanie przepisu art. 587 k.p.k. rozszerzone zostało na mocy przepisu art. 590 § 4 k.p.k., do dowodów zebranych za granicą przed przejęciem ścigania, choćby czynności dowodowe nie były podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora. By odczytanie na mocy art. 587 k.p.k. było możliwe, spełnione muszą zostać cztery przesłanki:

1. przeprowadzenie dowodu wnioskowane przez polski sąd lub polskiego prokuratora,
2. dokonanie czynności przez sąd, prokuratora państwa obcego lub inny organ działając pod nadzorem sądu lub prokuratora (np. przez Policję),
3. spełnienie przesłanek z art. 389, 391 lub 393 k.p.k.,
4. niesprzeczność sposobu przeprowadzenia czynności z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.

Co jasne, brak więc jest możliwości odczytania protokołów z czynności dowodowych, jeżeli sposób przeprowadzenia tych czynności sprzeczny jest z zasadami polskiego porządku prawnego. Wątpliwość rodzi się jednak na gruncie zakresu rozumienia owych zasad. Wskazuje się, że chodzi tutaj o reguły natury ogólnej, takie jak gwarancje konstytucyjne, czy podstawowe zasady procesu karnego - np. prawo do obrony, prawo do odmowy składania wyjaśnień, zakaz uzyskiwania dowodu w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi (por. Hofmański, Sadzik, Zgryzek, KPK. Komentarz, t. III, wyd. 3, Warszawa 2007, str. 475, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2006 r., sygn. akt III KK 370/04). Nie jest zatem niezbędne, by procedura przeprowadzenia dowodu przez organy państw obcych była identyczna z procedurą polską (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 30 listopada 2004 r., sygn. akt II AKa 234/04). Granicą uznawania dowodu będą niewątpliwie gwarancje wypracowane na gruncie EKPC (np. art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. c EKPC) oraz podstawowe zasady procesowe danego porządku prawnego (A. Górski (w:) K.T. Boratyńska i in., Kodeks..., 2009, s. 1283). Z całą pewnością pomijalne w ocenie zasad porządku prawnego stają się wobec tego przepisy o charakterze technicznym, organizacyjnym lub dotyczące kwestii szczegółowych (por. S. Steinborn (w:) Paprzycki L.K. (red.), Grajewski J., Steinborn S., Komentarz aktualizowany do art. 425-673 k.p.k., komentarz do art. 587 k.p.k.). Nie jest jednak uzasadnione limitowanie pojęcia zasad polskiego porządku prawnego li tylko do zasad konstytucyjnych i naczelnych zasad procesowych (por. R. Kmiecik, Z problematyki dowodowej w postępowaniu ekstradycyjnym w stosunkach z Wielką Brytanią i USA, Palestra 1994, z. 7-8, s. 91), skoro przepis nie wskazuje, że powinny być to zasady "podstawowe".

Przykładowe sytuacje sprzeczności z zasadami porządku prawnego w RP to przesłuchanie świadka z użyciem przymusu lub groźby (art. 171 § 5), a także przesłuchanie obrońcy co do okoliczności stanowiących tajemnicę obrończą (art. 178 pkt 1).

Przykładowe sytuacje braku takich sprzeczności w razie to naruszenie kolejności zadawania pytań, pominięcie fazy swobodnej wypowiedzi, złożenie przez świadka przyrzeczenia o innej treści niż przewiduje to prawo polskie (por. S. Steinborn (w:) Paprzycki L.K. (red.), Grajewski J., Steinborn S., Komentarz aktualizowany do art. 425-673 k.p.k., komentarz do art. 587 k.p.k.).

Tak szerokie pole do interpretacji wymuszać musi pewien zestaw standardów, które zachować winien sąd w procesie karnym w odniesieniu do odczytywania protokołów. Konieczne jest w pierwszej kolejności dokonanie analizy czy czynności rejestrujące przeprowadzone przez sąd państwa obcego lub organy tego państwa prowadzące postępowanie przygotowawcze można uznać za rzetelnie dokumentujące daną czynność dowodową oraz zgodne z zasadami porządku prawnego w Polsce. Po drugie zaś należy dokonać analizy nie tylko samych protokołów, sporządzonych w państwie obcym, ale również - w odpowiednim zakresie - jego ustawy karnej procesowej oraz Ustawy Zasadniczej, a także zbadać, czy państwo to jest stroną umowy międzynarodowej zawierającej klauzule gwarancyjne dotyczące postępowania karnego lub przyznającej prawa podmiotom uczestniczącym w takim postępowaniu, jak np. Europejska Konwencja Praw Człowieka (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowieniu z dnia 28 marca 2002 r., sygn. akt V KKN 122/00).

W tym zakresie w orzecznictwie uznano, że sprzecznością z prawem dyskwalifikującą odczytanie protokołów na podstawie art. 587 k.p.k. nie jest:

1. dokonanie podsłuchów w sposób sprzeczny z art. 237 k.p.k. - Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 września 2000 r., sygn. akt V KKN 331/00,
2. zaliczenie w poczet materiałów dowodowych sprawy protokołów czynności sporządzonych w sposób legalny przez obce organy wymiaru sprawiedliwości, zanim polskie organy zwróciły się z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej - Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 września 2001 r., sygn. akt V KKN 126/99,
3. skorzystanie przez sąd polski z wyników czynności procesowych dokonanych za granicą przez organy obcego państwa w ramach międzynarodowej pomocy prawnej - Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 lutego 2002 r., sygn. akt V KKN 9/00,
4. odczytanie zeznań świadka złożonych w postępowaniu przygotowawczym toczącym się za granicą lub przed sądem obcego państwa - Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 marca 2002 r., sygn. akt V KKN 122/00,
5. odczytywanie protokołów zeznań złożonych w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez prokuratora państwa obcego albo organ działający pod jego nadzorem lub przed sądem państwa obcego, choćby czynności te nie zostały podjęte na wniosek organów polskich, jeżeli sposób wysłuchania świadka nie był sprzeczny z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej - Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 3 października 2002 r., sygn. akt II AKa 215/02 oraz w wyroku z dnia 14 grudnia 2010 r., sygn. akt II AKa 191/10, Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 21 lipca 2010 4., sygn. akt II AKa 165/10,
6. włączenie do materiału dowodowego sprawy sporządzonych przez organy obce protokołów przesłuchań świadków niepodpisanych przez prokuratora i policjantów obecnych przy przesłuchaniu - Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 11 maja 2009 r., sygn. akt II AKa 169/08,
7. włączenie do materiału dowodowego sprawy protokołu przesłuchania świadka sporządzonego przed sądem zagranicznym przy braku uzasadnienia sądu dla nieprzesłuchania tego świadka na rozprawie - wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 10 maja 2011 r., sygn. akt 17354/04, sprawa Jakubczyk przeciwko Polsce.

Orzecznictwo zmierzyło się zatem zarówno z problemami przeprowadzenia dowodów niezgodnie z k.p.k., z wadliwością przeprowadzonych za granicą dowodów, jak i z wykorzystaniem w procesie karnym dowodów, których nie wnioskował ani polski sąd, ani polski prokurator. Z sytuacją taką najczęściej do czynienia jest przy okazji przekazania przez organy ścigania państw obcych materiałów polskim organom ścigania z własnej inicjatywy materiałów postępowania, co jasne, bez odpowiedniego, uprzedniego wniosku ze strony polskich organów w tym względzie. Jak trafnie wskazuje A. Lach, podstawę takiego wniosku stanowić może przepis art. 585 pkt 5 k.p.k. (A. Lach, Europejska..., s. 296-297).

Konrad Goszyc

Radca prawny