Darowizna a zachowek

Odpowiedź prawnika: Darowizna a zachowek

W niniejszej sprawie rozważyć trzeba oddzielnie dwa przypadki, mianowicie gdyby spadkodawca zostawił po sobie testament, a także gdyby takiego testamentu nie było i nastąpiłoby dziedziczenie ustawowe (zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego). Na wstępie należy jednakże zaznaczyć, iż roszczeń dotyczących spadku można dochodzić dopiero z chwilą jego otwarcia, tj. chwilą śmierci spadkodawcy. Ponadto do spadku nie wszedłby przedmiot darowizny, w zależności od okoliczności podlegałby on zaliczeniu na schedę, bądź zachowek.

• Dziedziczenie ustawowe

W Pani sytuacji, tj. gdy dział spadku następowałby tylko pomiędzy Panią i Pani siostrą, obowiązkowe byłoby zaliczenie przez Panie na poczet schedy spadkowej (czystej wartości udziału spadkowego) darowizn uczynionych przez spadkodawcę (art. 1039 par. 1 k.c.). Zaliczeniu nie podlegają jedynie drobne darowizny zwyczajowo przyjęte (np.prezenty okolicznościowe) oraz darowizny, przy których dokonaniu darczyńca zwolnił obdarowanego z obowiązku doliczenia przedmiotu darowizny do swojej schedy spadkowej. Warto to sprawdzić w treści aktu darowizny.

Na mocy ustawy każdej z Pań przysługiwałby udział w wysokości 1/2 spadku (art 931 par. 1 k.c.). Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przekraczałaby czystą wartość udziału siostry, to siostra nie byłaby zobowiązana do zwrotu nadwyżki, jednakże zostałaby pominięta przy spadkobraniu (art. 1040 k.c.). Jedyną spadkobierczynią byłaby zatem Pani. W przypadku natomiast, gdyby darczyńca zwolnił obdarowaną z obowiązku zaliczenia darowizny na poczet schedy, dziedziczyłaby Pani wraz z siostrą w równych częściach.

• Testament i zachowek

Spadkodawca w testamencie może dowolnie zmieniać ustawowe zasady dziedziczenia. Niemniej zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy z ustawy byliby powołani do całości bądź części spadku przysługuje roszczenie o zachowek (art. 991 par. 1 k.c.). Roszczenie o zachowek charakterystyczne jest dla dziedziczenia testamentowego, niemniej Sąd Najwyższy w wyroku z 13 lutego 2004 roku, sygn. akt II CK 444/2002 wskazał, iż jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż zasada sformułowana w przytoczonej wyżej tezie znajduje zastosowanie zwłaszcza w sytuacji, gdy czysta wartość spadku wynosi zero. Znalazłaby ona również zastosowanie w sytuacji, gdyby pozostawiony spadek był na tyle mały, iż spadkobiercy otrzymaliby kwoty mniejsze od należnego im zachowku. Wtedy mogliby dochodzić jego uzupełnienia m.in. od obdarowanych przez spadkodawcę, na omówionych w niniejszej odpowiedzi zasadach. Pogląd ten nie jest jednakże powszechnie akceptowany (zob. glosa krytyczna Rzetecka-Gil A. OSP 2007/4/51).

Zachowek odpowiada wartości 1/2 udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego, a gdy uprawiony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy 2/3 udziału (art. 991 par. 1 k.c.). Zachowek należy się wtedy, gdy uprawniony nie został powołany do spadku, nie uczyniono na jego rzecz zapisu w testamencie, nie otrzymał od spadkodawcy darowizny oraz tylko o tyle, o ile powołanie do spadku, zapis, bądź darowizna są mniejsze niż wartość zachowku. Zachowku można żądać od spadkobiercy testamentowego, bądź ustawowego w sytuacji wskazanej w cytowanym powyżej orzeczeniu Sądu Najwyższego - z zastrzeżeniem, iż jest to pogląd kwestionowany w doktrynie, roszczenie z tego tytułu przedawnia się z upływem 3 lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 par. 1 k.c.).

Gdyby uprawniony do zachowku nie otrzymał sumy odpowiadającej zachowkowi od spadkobiercy testamentowego, może dochodzić uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku. Doliczeniu podlegają natomiast darowizny dokonane m.in. na rzecz spadkobierców, bądź osób uprawnionych do zachowku, poza drobnymi darowiznami zwyczajowo przyjętymi w danych stosunkach (art. 994 par. 1 k.c.). Jednakże obdarowany oraz spadkobierca testamentowy, który jest obowiązany do zapłaty wartości zachowku, sam jest uprawniony do zachowku (tak byłoby w Pani przypadku), odpowiada względem uprawnionego do zachowku, tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999 k.c.). Oznacza to, iż obdarowanemu musi pozostać kwota odpowiadająca należnemu mu zachowkowi - nawet, gdyby nie spłacił on uprawnionego do zachowku w całości. W takiej sytuacji uprawniony mógły dochodzić uzupełnienia zachowku od innych obdarowanych.

Roszczenie o zachowek przysługiwałoby, zatem Pani w przypadku dziedziczenia testamentowego, na mocy którego nie otrzymałaby Pani wartości odpowiadającej zachowkowi. Istnieje również możliwość dochodzenia zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego, należy jednakże liczyć się z możliwością oddalenia roszczenia przez sąd. W ewentualnym pozwie przeciwko osobie zobowiązanej do wypłaty zachowku - w tym przypadku będzie to Pani siostra - należy wskazać przywołany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z 13.02.2004 roku.