4.11.2015

Paulina Kopańska

Aplikant Radcowski

O tym, że spadek nie zawsze związany jest ze wzbogaceniem, ma świadomość coraz więcej osób. Niestety wielu przekonało się na własnej skórze, że zaniedbanie tych kwestii tzw. milczące przyjęcie spadku, powodowało scalenie się odziedziczonych aktywów i pasywów z majątkiem spadkobiercy i uruchamiało nieograniczoną odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe już po 6 miesiącach od otwarcia spadku. Marcowa nowela kodeksu cywilnego wprowadza zmianę na korzyść spadkobierców, którzy jeśli chodzi o spadki otwarte po dniu 18 października 2015r. odpowiadać będą do wysokości stanu czynnego spadku. Uproszczono również  reguły sporządzania inwentarza, tak by w sposób mniej skomplikowany i znacznie szybszy ustalić, jakie składniki wchodzą do masy spadkowej.

Zmiany dotyczące krajowego prawa spadkowego są szeroko komentowane, natomiast z nieznanych przyczyn pominięto niejako w debacie publicznej równie istotne zmiany, jakie weszły do krajowych porządków prawnych na mocy Rozporządzenia Paramentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego opublikowanego w Dz. U. UE. L. 2012.201.107 z dnia 2012.07.27. Choć rozporządzenie weszło w życie dnia 27 lipca 2012r., w znacznej większości obowiązuje dopiero od dnia 17 sierpnia 2015r.

Jak widać, nie tylko krajowy ustawodawca, ale również unijny dostrzegł konieczność dostosowania istniejących regulacji i uregulowania pewnych kwestii dotąd nieregulowanych. Wpływ na aktywność unijnego ustawodawcy bez wątpienia mają otwarte granice – swoboda przemieszczania się i osiedlania obywateli państw członkowskich UE na terenie innych krajów członkowskich jak również przepływ kapitału i przepływ pracowników.

Najistotniejsze kwestie, które reguluje rozporządzenie nr 650/2012 omówiono poniżej, dzieląc te zagadnienia na poszczególne punkty.

Zakres zastosowania

Przechodząc do meritum unijnej regulacji, zawartej w wyżej przywołanym rozporządzeniu nr 650/2012, zwrócić w pierwszej kolejności uwagę należy na zakres zastosowania. Kwestia ta poruszona jest już w preambule, gdzie czytamy, że: „Zakres stosowania niniejszego rozporządzenia powinien obejmować wszystkie cywilnoprawne aspekty dziedziczenia majątku po osobie zmarłej, a mianowicie wszystkie formy przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego. Niniejsze rozporządzenie nie powinno mieć zastosowania do kwestii podatkowych ani do kwestii administracyjnych o charakterze publicznoprawnym.” Unijny prawodawca po raz kolejny zostawił poza zakresem zastosowania m. in. kwestie podatkowe co znalazło potwierdzenie w art. 1 rozporządzenia. Brak trans granicznej regulacji w kwestiach podatkowych skutkuje utrzymaniem dotychczasowego stanu braku ułatwień dla spadkobierców.

Definicja pojęcia „sąd”

W jednym z pierwszych artykułów rozporządzenia zawarto słowniczek pojęć, a wśród nich ujęto nową definicji pojęcia „sąd” i przyjęto szerokie rozumienie tego pojęcia. Zgodnie z art. 3 ust 2 omawianego rozporządzenia przez sąd rozmieć należy „każdy organ sądowy i wszystkie inne organy oraz przedstawicieli zawodów prawniczych właściwych w sprawach spadkowych, którzy wykonują funkcje sądowe lub działają na podstawie przekazania uprawnień przez organ sądowy lub działają pod kontrolą organu sądowego, pod warunkiem że takie inne organy i przedstawiciele zawodów prawniczych zapewniają gwarancje bezstronności i prawa wszystkich stron do bycia wysłuchanymi oraz pod warunkiem, że ich orzeczenia na mocy prawa państwa członkowskiego, w którym działają: mogą być przedmiotem zaskarżenia do organu sądowego lub ponownego rozpoznania przez organ sądowy; oraz mają moc i skutek podobne do orzeczenia organu sądowego w takiej samej sprawie.”

 Jurysdykcja – sąd właściwy

Zgodnie z art. 4 rozporządzenia „sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku.”   Już na tym etapie pojawiają się głosy w doktrynie, że wykładnia pojęcia „zwykły pobyt” może nastręczać wiele problemów w praktyce i zmusza niejako krajowego prawodawcę do ujednolicenia terminologii w tym zakresie by nie powodować rozbieżności interpretacyjnych.

  Umowa prorogacyjna

 Unijny prawodawca ustanowił również możliwość zawarcia umowy prorogacyjnej w art. 5 rozporządzenia. Zgodnie z art. 5 ust. 1. „w przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego, zainteresowane strony mogą umówić się, że wyłączną jurysdykcję do orzekania w sprawie dotyczącej spadku mają sąd lub sądy tego państwa członkowskiego.” Komentując ten przepis pamiętać należy, że zainteresowani nie mają pełnej dowolności w zakresie wyboru sądu – ich wybór jest ograniczony do sądów państwa członkowskiego, którego prawo wybrał spadkodawca.

W kontekście umowy prorogacyjnej należy również zwrócić uwagę na formę. Zgodnie z art. 5 ust. 2, taka „umowa prorogacyjna sporządzana jest na piśmie, opatrywana datą i podpisywana przez zainteresowane strony. Każde przekazanie informacji za pomocą środków elektronicznych umożliwiające trwały zapis umowy uznaje się za równoważne ze sporządzeniem na piśmie.” Jak słusznie się wskazuje rezygnacja przez unijnego ustawodawcę z obostrzeń w zakresie formy ułatwi zainteresowanym sporządzenie umowy prorogacyjnej i jej zawarcie ale może również prowadzić do nadużyć.

Prawo właściwe

Zgodnie z art. 21 rozporządzenia „jeżeli przepisy niniejszego rozporządzenia nie stanowią inaczej, prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.” Powyższe oznacza, że jeśli obywatel Polski umrze np. na terytorium Francji i nie zawrze np. w testamencie postanowienia, że dla rozstrzygania spraw związanych z dziedziczeniem ma zastosowanie prawo polskie, wówczas zastosowanie znajdą przepisy prawa francuskiego i to one będą podstawą rozstrzygania spraw spadkowych Polaka zmarłego na terenie Francji. Łącznikiem więc jest prawo miejsca zwykłego pobytu, a nie prawo państwa obywatelstwa. Prawodawca przewidział jednak, że łącznik ten może w wielu przypadkach okazać się zawodny, gdyż zmarły niekoniecznie w miejscu zwykłego pobytu mógł koncentrować swoje interesy życiowe. Dlatego zawarto klauzulę tzw. ściślejszego związku, zgodnie z którą, „gdy wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo stałego pobytu z chwili śmierci, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa (art. 21 ust. 2)