Jak przenieść spadek na osobę nie będąca spadkobiercą - opinia prawna

Stan faktyczny 

W 1983 r. zmarł mój dziadek, a w 2001 r. babcia. Babcia przekazała gospodarstwo rolne na Skarb Państwa, ale jak się okazało nie całe. Pozostały udziały w spółkach leśnych 4,20h (dokładniej spółki leśne były zapisane tylko na dziadka). Oboje nie zostawili testamentu. Moja rodzina o tych spółkach leśnych dowiedziała się w 2003 r. Moi dziadkowie mieli 5 dzieci. Jeden syn zginął w wypadku (w 1988 r.) pozostawiając żonę i 4 dzieci. Moja rodzina (dzieci moich dziadków) jest zgodna, żebym przejął całościowo pozostawione bez spadku udziały w lesie. Czy składając w sądzie wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na mnie jako wnuka mogę dołączyć ich oświadczenia (rodzeństwa ojca) o zgodzie przekazania ich części spadkowej przypadającej na nich na moją osobę czy mojego ojca? Czy muszę najpierw uzyskać stwierdzenie nabycia spadku na mojego ojca? Czy wystarczą oświadczenia o przekazaniu swojej części spadkowej od rodzeństwa ojca, a zwłaszcza żony po zmarłym bracie ojca? Czy rodzeństwo mojego ojca (dzieci dziadków) będą zobowiązane do zapłacenia podatku spadkowego, jeśli przekazują swoją część spadkową mi jako wnukowi dziadków? Jaka jest kwota podatku spadkowego dla mnie jako wnuka?

Opinia prawna

Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie następujących aktów prawnych:

• Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),

• Ustawy z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (tekst jednolity: Dz. U. 2005 r., Nr 41, poz. 399 ze zmianami).

Z przedstawionego przez Pana stanu faktycznego wynika, że zamierza Pan przeprowadzić postępowanie spadkowe po dziadku, którego przedmiotem mają być udziały w spółkach leśnych. Żona dziadka nie żyje, natomiast zmarła po nim, więc będzie dziedziczyć po mężu wraz z dziećmi spadkodawcy.

Pana dziadek nie pozostawił testamentu. Jeśli nie ma testamentu, to wówczas zgodnie z art. 926 Kodeksu cywilnego powołanie do spadku wynika z ustawy. Kodeks cywilny w wyraźny sposób określa grupy spadkobierców, którzy kolejno dochodzą do dziedziczenia po spadkodawcy. W pierwszej kolejności powołane są do dziedziczenia dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek w częściach równych. Jednakże cześć przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku (art. 931 KC).

Ponieważ jedno z dzieci nie żyje (syn spadkodawcy, który zginął w 1988 r.), to jego udział spadkowy, zgodnie z art. 931 § 2 Kodeksu cywilnego  przypadał będzie jego dzieciom w częściach równych.

W opisanej sytuacji wniosek o stwierdzenie nabycia spadku powinien złożyć Pana ojciec (syn spadkodawcy), gdyż zgodnie z art. 931 §1 KC, on wraz z rodzeństwem i żoną spadkodawcy jest powołany z ustawy do spadku. Pan – wnuk spadkodawcy byłby powołany jedynie w przypadku gdyby Pana ojciec nie dożył otwarcia spadku (art. 931 §2KC) lub odrzucił spadek. Jednakże zgodnie z art. 1015 § 1 kc oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Dla spadkobiercy ustawowego będzie to z reguły dzień dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy. Natomiast brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przejęciem spadku. Prawdopodobnie w Pana przypadku termin do złożenia przez Pana ojca oświadczenia o odrzuceniu spadku minął, a ponieważ nie było testamentu, do spadku dochodzą  spadkobiercy ustawowi. 

Jednakże należy rozróżnić wniosek o stwierdzenie nabycia spadku od działu spadku. Należy pamiętać, iż po wniesieniu do sądu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, sąd orzeknie nabycie spadku przez ustawowych spadkobierców (żonę spadkodawcy oraz jego dzieci i wnuki). Natomiast nie będzie wnikał co jest przedmiotem spadku. Między współspadkobiercami powstaje wtedy wspólność praw i obowiązków spadkowych, która istnieje do chwili dokonania działu spadku. Każdy ze współspadkobierców ma prawo do współposiadania przedmiotów należących do spadku, każdemu przypadają pożytki i inne przychody z majątku spadkowego w stosunku do wielkości przysługującego mu udziału w spadku. Każdy ze współspadkobierców ma prawo i obowiązek współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną, natomiast przy dokonywaniu czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu oraz przy rozporządzeniu rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda wszystkich współspadkobierców. W braku takiej zgody współspadkobiercy, których udziały wynoszą co najmniej połowę mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie mając na względzie cel zamierzonej czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli.

Wspólność majątku spadkowego jest z założenia stanem przejściowym. Współspadkobiercy mogą wyjść ze wspólności, dokonując działu spadku w drodze umowy lub – przede wszystkim przy braku zgody między nimi - w postępowaniu przed sądem.

Umowny dział spadku jest możliwy jedynie przy zaistnieniu zgodnej woli wszystkich współspadkobierców zarówno co do formy podziału, jak
i sposobu jego dokonania. Art. 1037 § 1 kc wymaga, aby umowa została zawarta pomiędzy wszystkimi spadkobiercami. Wymagania formalne umowy związane są z przedmiotami należącymi do spadku. Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1037 §2 kc). Sposób i warunki dokonania podziału określają same strony. Jednakże umowa powinna w zasadzie całościowo regulować wzajemne stosunki prawne dotyczące spadku.

Z żądaniem dokonania działu przez sąd może wystąpić każdy ze współspadkobierców, a także nabywca udziału w spadku oraz spadkobiercy tych osób. Nie jest ono ograniczone żadnym terminem. Dokonanie prawidłowego działu spadku wymaga ustalenia składu i wartości przedmiotów wchodzących w jego skład. Skład spadku sąd ustala na podstawie wyjaśnień uczestników. W zasadzie sąd związany jest sposobem podziału podanym przez spadkobierców w zgodnym wniosku.  

W nawiązaniu do Pana pytań dotyczących kwestii oświadczeń dzieci spadkodawcy o zgodzie przekazania ich udziału spadkowego na Pana trzeba zauważyć, że spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej zawartej z przyszłym spadkodawcą na podstawie art. 1048 kc. Jest to sytuacja obecnie niemożliwa do zrealizowania, z uwagi na śmierć Pana dziadka.

Nawet w przypadku, gdyby zgodnie z art. 1012 kc spadkobiercy, którzy spadek odrzucili (choć prawdopodobnie minął już termin do odrzucenia spadku), zostali wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby w chwili otwarcia spadku nie mieli zdolności dziedziczenia, wówczas przy dziedziczeniu ustawowym dochodzą do dziedziczenia zstępni odrzucających (ich dzieci). Kodeks cywilny, bowiem nie przewiduje zrzeczenia się spadku na rzecz osoby trzeciej jak też wskazania w oświadczeniu o odrzuceniu spadku dalszego spadkobiercy.

Na podstawie art. 931 § 2 udział spadkowy, który by im przypadał, przypada ich dzieciom w częściach równych (wnukom spadkodawcy). Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych (ewentualne prawnuki spadkodawcy). Więc w przypadku odrzucenia spadku przez rodzeństwo Pana ojca, sąd z urzędu będzie badał, czy spadkobiercy odrzucający mają zstępnych (dzieci) i wezwie ich do udziału w sprawie jako spadkobierców ustawowych.

Dlatego też, aby osiągnąć wskazany cel – przejście spadku w całości na Pana, żona spadkodawcy (tzn. jej spadkobiercy, gdyż trzeba będzie przeprowadzić postępowanie spadkowe również po matce Pana ojca, która będzie dziedziczyć po mężu) i dzieci spadkodawcy musiałyby przyjąć spadek po swoim ojcu i skorzystać z możliwości przeniesienia swoich praw z tytułu dziedziczenia na inną osobę (Pana), można to uczynić jedynie po przyjęciu spadku (lub upływie terminu do złożenia takiego oświadczenia) przez zbycie spadku, udziału w spadku lub poszczególnych praw wchodzących w jego skład. Zbycie to może nastąpić pod tytułem odpłatnym lub darmym.

Ponadto bez rozstrzygnięcia trzeba pozostawić naturę prawną "udziałów w spółkach leśnych" z uwagi na brak z Pana strony informacji dotyczących przedmiotowych udziałów i kwestii ich ewentualnego powiązania z gospodarstwem rolnym.

Natomiast oświadczenie żony po zmarłym bracie ojca o przekazaniu części spadkowej na Pana jest bezskuteczne z wyżej opisanych względów jak i również z uwagi na art. 931 § 2 KC, zgodnie z którym  do spadku po zmarłym bracie ojca dochodzą jego dzieci w częściach równych, nie zaś małżonek zmarłego.

W kwestii podatku od spadku - zobowiązanym do zapłacenia podatku spadkowego zgodnie z ustawą o podatku od spadku i darowizn z jest nabywca własności rzeczy i praw majątkowych. Obowiązek podatkowy powstaje przy nabyciu w drodze dziedziczenia – z chwilą przyjęcia spadku. Jeśli spadkobiercy spadek przyjmą, aby następnie przenieść swoje prawa z tytułu dziedziczenia na Pana, będą zobowiązani do zapłacenia podatku spadkowego z chwilą przyjęcia spadku.

Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego.

Z tym zastrzeżeniem, że opodatkowaniu podlega nabycie przez nabywcę, od jednej osoby, własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości przekraczającej, w przypadku rodzeństwa Pana ojca kwotę 9.637 zł - jeżeli nabywcą są osoby zaliczona do I grupy podatkowej.

Wartość rynkową rzeczy i praw majątkowych określa się na podstawie przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości w obrocie rzeczami tego samego rodzaju i gatunku z uwzględnieniem ich stanu i stopnia zużycia oraz w obrocie prawami majątkowymi tego samego rodzaju z dnia powstania obowiązku podatkowego.

Art. 14. ustawy określa wysokość podatku, która jest uzależniona od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Pana ojciec i jego rodzeństwo jako zstępni spadkodawcy zaliczeni będą do grupy I. Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku (9.637 zł). Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Do pierwszej grupy zalicza się  małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów. Do grupy II - zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych, a do grupy III - innych nabywców.  Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku wg ustalonej ustawą skali.

Opodatkowaniu podlega nabycie przez nabywcę, od jednej osoby, własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości przekraczającej:

• 9.637 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej;

• 7.276 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej;

• 4.902 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.

Jeżeli nabycie własności rzeczy i praw majątkowych od tej samej osoby następuje więcej niż jeden raz, do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych dolicza się wartość rzeczy i praw majątkowych nabytych od tej osoby lub po tej samej osobie w okresie 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie. Od podatku obliczonego od łącznej wartości nabytych rzeczy i praw majątkowych potrąca się podatek przypadający od opodatkowanych poprzednio nabytych rzeczy i praw majątkowych. Wynikająca z obliczenia nadwyżka podatku nie podlega ani zaliczeniu na poczet innych podatków, ani zwrotowi. Nabywcy obowiązani są w zeznaniu podatkowym wymienić rzeczy i prawa majątkowe nabyte w podanym wyżej okresie.

Natomiast jeśli chodzi o podatek od spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne to wg art. 4 o podatku od spadków i darowizn przewiduje zwolnienie od podatku nabycia własności i prawa użytkowania wieczystego gospodarstwa rolnego lub jego części oraz innych praw do takiego gospodarstwa lub jego części, jak również działki przyzagrodowej, z wyjątkiem:

• budynków mieszkalnych,

• budynków zajętych na cele specjalistycznego chowu i wylęgu drobiu lub specjalistycznej hodowli zwierząt wraz z urządzeniami i ze stadem hodowlanym,

• urządzeń do prowadzenia upraw specjalnych, jak: szklarnie, inspekty, pieczarkarnie, chłodnie, przechowalnie owoców.