Rola testamentów w życiu społecznym, zwłaszcza ze względu na funkcję regulującą stosunki majątkowe, jest nie do przeceniania, dlatego ważkim problemem dla ustawodawcy pozostaje określenie ram, wewnątrz których testatorzy (sporządzający testamenty) mogą się swobodnie poruszać. Wzgląd na zagwarantowanie autentyczności testamentu, możliwość stwierdzenia wzajemnego stosunku kilku testamentów, wreszcie potrzeba uzyskania pewności, że dokument jest oświadczeniem ostatniej woli, a nie projektem lub obietnicą – sprawiają, że system prawa dla ważności testamentu wymaga sporządzenia go w odpowiedniej formie. Omówienie poniższe skoncentruje się na tzw. testamentach zwykłych, tj. własnoręcznym (holograficznym), notarialnym oraz allograficznym.
Co cechuje testament własnoręczny?
Najpopularniejszą formę testamentu z pewnością stanowi testament holograficzny (własnoręczny). Wynika to przede wszystkim z łatwości zadośćuczynienia wymogom formalnym stawianym przed testatorem dla sporządzenia tego rodzaju testamentu.
Warunkami formalnymi ważności testamentu holograficznego są:
- napisanie całości testamentu pismem ręcznym. Wymóg ten ma na celu głównie zapobieżenie możliwości sfałszowania testamentu, a także umożliwienie – w razie pojawienia się wątpliwości – identyfikacji osoby testatora. Nie będzie zatem testamentem opatrzone podpisem pismo sporządzone na maszynie do pisania lub wydruk komputerowy. Oczywiście obowiązek własnoręcznego spisania testamentu nie ogranicza się jedynie do uczynienia tego ręką; równie dobrze można sporządzić testament używając protezy albo pisząc nogą, jeśli posiadło się taką umiejętność (dotyczy to sytuacji, gdy spadkodawca jest kaleką). Bez znaczenia dla ważności testamentu jest spisanie go prozą lub wierszem, jak również np. sporządzenie go w postaci listu. Podobnie dowolny może być materiał, użyty do utrwalenia treści testamentu (np. posłużyć się można kredą na ścianie, dłutem w kamieniu lub drewnie, diamentem lub szminką na szkle itp.).
- własnoręczne podpisanie testamentu. Podpis pod testamentem holograficznym ma przede wszystkim jednoznacznie wskazywać na osobę spadkodawcy, powinien zatem przyjmować taką postać, by każdy, znający testatora, mógł bez problemu stwierdzić, iż testament pochodzi właśnie od niego. Niedopuszczalny jest zatem podpis w postaci inicjałów, parafy czy faksymile (tzn. odtworzony mechanicznie). Podpis musi być złożony własnoręcznie i powinien w zasadzie obejmować imię i nazwisko spadkodawcy; poprzestać można jednak na samym nazwisku (ewentualnie na jednym członie nazwiska dwuczłonowego). Zamiast nazwiska podpis może obejmować pseudonim, jeśli dany testator tymże pseudonimem posługuje się w obrocie gospodarczym. Jeżeli testament sporządzony jest w formie listu, podpis może wskazywać na stosunek pokrewieństwa między spadkodawcą a spadkobiercą (np. wujek, stryj, dziadek), jak również może ograniczyć się jedynie do imienia (podpisanie listu do członka bliskiej rodziny nazwiskiem mogłoby brzmieć sztucznie). W jakim miejscu powinien zostać umieszczony podpis? Funkcja podpisu, informująca, że podpisujący dostatecznie przemyślał swoją decyzję, wskazuje na wymóg umieszczenia podpisu pod wszystkimi rozrządzeniami testamentowymi (rozrządzeniem nazywa się zamieszczone w testamencie postanowienie dotyczące spadku), czyli w zasadzie na końcu testamentu. Wszelkie rozrządzenia, znajdujące się poniżej podpisu, nie wywołują zamierzonych skutków prawnych. Podpis nie może zatem zostać umiejscowiony na początku testamentu, w treści lub na marginesie pisma, nie może także widnieć jedynie na kopercie, w której testator umieścił zapis swej ostatniej woli.
- opatrzenie testamentu datą. Brak daty nie powoduje jednak, że testament zostanie automatycznie uznany za nieważny. Dopiero w przypadku pojawienia się nie dających się usunąć wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku sporządzonych w różnym czasie testamentów (np. testament nie zawiera daty, a wiadomo, że spadkodawca został ubezwłasnowolniony, i nie można określić, kiedy sporządził testament, tj. przed czy po ubezwłasnowolnieniu), testament własnoręczny można uznać za nieważny. Jednak wątpliwości co do daty sporządzenia testamentu mogą być wyjaśnione w postępowaniu sądowym przy użyciu wszelkich dostępnych środków dowodowych.
Datę na testamencie można umieścić w dowolnym miejscu, może ona także przybrać postać opisową, np. w dniu dwudziestych urodzin mego najstarszego syna, w piątą rocznice śmierci mojej matki itp. Jeżeli spadkodawca dokonuje korekt w testamencie w postaci przekreśleń lub skreśleń wyrazów, zdań czy ustępów, należy uznać je za nienapisane. Wszelkie zaś dopiski poniżej podpisu, będące rozrządzeniami testamentowymi (dyspozycjami), dla swej ważności wymagają także opatrzenia podpisem oraz datą.
Testament notarialny – co to takiego?
Testament notarialny to nic innego, jak testament w postaci aktu notarialnego, tj. dokumentu sporządzonego przez osobę zaufania publicznego, jaką jest notariusz. W celu zachowania tej formy sporządzenia ważnego testamentu niezbędny jest kontakt z notariuszem, a najczęściej także wizyta w biurze notarialnym. Obecnie opłata notarialna za sporządzenie dokumentu obejmującego swą treścią testament wynosi 50zł, a jeżeli testament zawiera zapis, polecenia lub pozbawia uprawnionego prawa do zachowku- 150 zł
Jakie korzyści płyną ze sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego? Przede wszystkim z faktu, iż testament taki dokonywany jest w obecności prawnika, wynika wysoki stopień bezpieczeństwa dla spadkodawcy, gdyż notariusz dba, by sformułowanie tekstu testamentu w możliwie najdokładniejszy sposób oddawało ostatnią wolę testatora. Ponadto spadkodawca ma pewność, że testament nie zostanie podważony z powodu jego sprzeczności z obowiązującym prawem. Sporządzanie testamentu w obecności osoby zaufania publicznego zapobiega także wszelkim formom nacisku, na jakie bywa narażany testator ze strony osób, mających interes w dyspozycjach testamentowych o określonej treści (np. czasem członkowie rodziny nalegają, by spadkodawca dokonał wskazywanych przez nich rozrządzeń). Po sporządzeniu akt notarialny pozostaje w kancelarii, a po upływie 10 lat w archiwum wieczysto księgowym, co zapewnia dodatkową ochronę przed potencjalnym zniszczeniem, zaginięciem lub sfałszowaniem. Spadkodawca otrzymuje odpis dokumentu. Co więcej, moc dowodowa aktu notarialnego równa jest mocy dokumentu publicznego.
Czym jest testament allograficzny?
Testament allograficzny został pomyślany jako forma alternatywna w stosunku do dwóch omówionych wcześniej form testowania. Wprowadzono ją przede wszystkim, by ułatwić sporządzanie testamentów osobom zamieszkałym na obszarach wiejskich, które mogłyby mieć trudności ze sporządzeniem testamentu własnoręcznego (np. ze względu na analfabetyzm) lub z dotarciem do biura notarialnego (np. z powodu dużych odległości, problemów z poruszaniem się). Założeniem testamentu allograficznego jest sporządzenie go w obecności określonej osoby urzędowej, która pełni w tym przypadku funkcję podobną do notariusza.
Sporządzenie testamentu allograficznego składa się z następujących faz:
- w obecności dwóch świadków spadkodawca oświadcza swą wolę wobec zaproszonej (wezwanej) osoby urzędowej. Osobą urzędową może być osoba wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu, sekretarza gminy oraz kierownika urzędu stanu cywilnego. Jedynie oświadczenie złożone wobec jednej z wymienionych osób uznane być może za testament; w każdym innym przypadku testament allograficzny nie zostanie sporządzony.
- oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół taki ma rangę dokumentu urzędowego. Spisania oświadczenia może dokonać każdy z obecnych przy sporządzaniu testamentu, tj. jeden ze świadków lub osoba urzędowa, jak również podjąć się tego może inna jeszcze osoba (co wydaje się być najbezpieczniejsze).
- protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków.
- protokół zostaje podpisany przez spadkodawcę, osobę urzędową, która odbierała oświadczenie, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, zaznacza się to w protokole z podaniem przyczyny braku podpisu.
Ze względu na wymogi formalne, takie jak konieczność ustnego złożenia oświadczenia oraz wysłuchanie odczytywanego protokołu, testamentu allograficznego nie może sporządzić osoba głucha lub niema.
Pamiętaj, że:
- Wybór formy, w jakiej zostanie sporządzony testament, zależy wyłącznie od woli testatora. Spadkodawca może pozostawić kilka testamentów (każdy o odmiennej treści), sporządzonych we wszystkich dostępnych formach.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).
