Jak odwołać testament?

Jakie są skutki odwołania testamentu?

Testament jest odwołalny. Spadkodawca może więc w każdej chwili go odwołać lub zmienić - w całości lub w części - oczywiście przed swoją śmiercią. Spadkodawca swoim oświadczeniem może więc doprowadzić do tego, że sporządzony wcześniej testament nie wywrze po jego śmierci żadnych skutków prawnych.  

W jaki sposób można odwołać testament?

Niektórzy uważają, iż testament można odwołać w dowolny sposób. Jednak, z uwagi na treść art. 946 Kodeksu cywilnego, uznać należy, że testament można odwołać tylko w sposób określony w ustawie. A zatem odwołanie testamentu może nastąpić jedynie: 

1. bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament,
2. bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność,
3. bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Co się dzieje, gdy spadkodawca sporządzi nowy testament?

Do odwołania poprzedniego testamentu jest konieczne, ale zarazem wystarcza, że późniejszy testament jest ważny; Odwołujący np. musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 K.c.), oświadczenie musi zostać złożone osobiście (art. 944 § 2) i nie mieć wad (art. 945).

Przykład:

Jeżeli spadkodawca oświadczył swoją wolę w warunkach uzasadniających przyjęcie tego oświadczenia za testament ustny, a następnie pod wpływem wprowadzenia w błąd sporządził testament allograficzny (urzędowy), który jest z mocy art. 945 § 1 pkt 2 K.c. (tzn. z tego powodu, że został przez spadkodawcę sporządzony pod wpływem błędu) nieważny, to nieważny testament, jako nie wywołujący żadnych skutków prawnych, nie czyni bezskutecznym pierwszego oświadczenia woli spadkodawcy. Pierwsze oświadczenie woli spadkodawcy należy wtedy uznać za prawnie skuteczne jako testament, jeżeli jest ono wyrażone w formie przewidzianej przez prawo, która w danej sytuacji była dopuszczalna.

Nie jest przy tym konieczne zachowanie takiej samej formy, jak poprzedni testament (np. testament notarialny może zostać odwołany testamentem ustnym).

Nie trzeba także zamieszczać w nowym testamencie formuły o odwołaniu poprzedniego testamentu. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Odwołanie w tym przypadku następuje tylko w takim zakresie, w jakim nowe postanowienia są sprzeczne z postanowieniami wcześniejszego testamentu. Ustalenie niezgodności pomiędzy poszczególnymi dyspozycjami spadkodawcy to problem wykładni testamentu. Trzeba przy tym brać pod uwagę rzeczywistą wolę testatora; nie należy domniemywać woli odwołania. Dopiero niemożliwość jednoczesnego wykonania różnych dyspozycji różnych testamentów uzasadnia wniosek o odwołanie testamentu wcześniejszego.

Odwołanie może dotyczyć tylko jednego rozrządzenia, niektórych spośród dokonanych rozrządzeń lub całego testamentu. Testament odwołujący może także zawierać dodatkowe rozrządzenia. 

Testament odwołujący poprzedni może zawierać tylko tę jedną dyspozycję o odwołaniu poprzedniego testamentu. Wówczas testament wcześniejszy zostaje odwołany, a dziedziczenie następuje zgodnie z porządkiem ustawowym.

W przypadku istnienia kilku testamentów o różnej treści istotne jest ustalenie, w jakiej kolejności zostały one sporządzone. Decydujące znaczenie ma data umieszczona na testamencie. Jeśli jeden z testamentów lub niektóre spośród nich nie mają daty i daty tej nie da się ustalić, testamenty są bezskuteczne. Jeżeli tego samego dnia sporządzono kilka testamentów bez wskazania godziny, oświadczenie spadkodawcy może usunąć wątpliwości co do kolejności ich sporządzania, nawet gdy oświadczenie to nie odpowiada wymaganiom formalnym przewidzianym dla testamentu. W razie braku takiego oświadczenia i sprzeczności rozrządzeń zawartych w testamentach, wszystkie one są bezskuteczne.  

Jeżeli zaś spadkodawca sporządził kilka identycznych co do treści testamentów - w tej samej dacie lub w datach różnych - to wówczas jest kilka jednakowo skutecznych testamentów. Odwołanie jednego z tych testamentów nie pozbawia ważności pozostałych, z samego zaś odwołania jednego z nich nie można wnosić, iż spadkodawca odwołał w ten sposób pozostałe testamenty, chyba że co innego wynika z okoliczności konkretnego wypadku.

Jak można odwołać testament w sposób konkludentny (dorozumiany)?

Spadkodawca może odwołać swój testament poprzez pewne zachowania przeciwko dokumentowi testamentu, podjęte w zamiarze odwołania testamentu, a polegające na:

• jego zniszczeniu (np. na spaleniu, wsadzeniu do niszczarki, podarciu, pocięciu),
• uzkodzeniu (np. na przekreśleniu całego testamentu i napisaniu „anuluję”)
• lub pozbawieniu go cech koniecznych dla jego ważności (np. odcięciu lub oderwaniu od testamentu holograficznego fragmentu, na którym znajduje się podpis spadkodawcy).

Jeśli dokonano tego bez zamiaru odwołania testamentu, to testament nie został odwołany, a jego treść można odtworzyć za pomocą wszelkich innych dowódów, np. zeznaniań świadków (art. 245 i 246 K.p.c.). Przykładowo nie zostanie odwołany testament zniszczony przez pomyłkę, na skutek zdarzeń zewnętrznych (pożar) albo w wyniku błędu czy groźby. Jeżeli treść takiego testamentu zostanie odtworzona, to dziedziczenie nastąpi zgodnie z wolą spadkodawcy. Jeśli jednak treści takiego testamentu nie da się odtworzyć, nie wywrze on skutków prawnych i nastąpi dziedziczenie według porządku ustawowego. 

Działania podjęte w stosunku do testamentu będą skuteczne i spowodują odwołanie testamentu, o ile zostały dokonane przez spadkodawcę mającego pełną zdolność do czynności prawnych, spadkodawca działał w zamiarze odwołania testamentu, a oświadczenie woli odwołania było niewadliwe.

W omawiany sposób nie może oczywiście zostać odwołany testament ustny.

Warto tu zauważyć, iż tylko oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu Kodeksu cywilnego (art. 941 K.c.). Tylko więc przez zniszczenie, uszkodzenie czy pozbawienie cech koniecznych dla ważności takiego oryginału stanowi odwołanie testamentu. Odpis testamentu zwykłego, chociażby sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, nie jest testamentem. Zgodnie natomiast z Prawem o notariacie wypis testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego (art. 950 K.c.) jest równoznaczny z oryginałem, ale nie jest on jednak testamentem w rozumieniu Kodeksu cywilnego (choć niektórzy nie zgadzają się z tym stanowiskiem).

Co się dzieje w przypadku odwołania testamentu odwołującego testament?

Sąd najwyższy orzekł w 2002 r., iż skutki prawne odwołania testamentu i odwołania testamentu odwołującego testament następują z chwilą otwarcia spadku, z tym że odwołanie testamentu odwołującego nie przywraca skuteczności testamentu pierwotnie odwołanego. Odwołanie testamentu odwołującego testament nie powoduje zatem przywrócenia mocy prawnej testamentowi wcześniej odwołanemu.

Niektórzy przedstawiciele doktryny są jednak innego zdania. Uważąją, że zależnie od okoliczności konkretnego przypadku i od ostatniej woli spadkodawcy - testament wcześniej odwołany może odzyskać skuteczność albo nie. Takie stanowisko poparte jest zasadą, iż w miarę możliwości należy dążyć do utrzymania testamentu i nadania mu rozsądnej treści, uznając priorytet woli spadkodawcy. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy odwołanie testamentu nastąpiło w drodze podjęcia czynności faktycznych w stosunku do testamentu, które doprowadziły do jego zniszczenia.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl