Treść i forma testamentów szczególnych

29.10.2019

Testament jest formą rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują w sumie pięć rodzajów testamentu, w tym trzy z nich to testamenty szczególne. Testamenty szczególne mogą być sporządzane, o ile zaistnieją wyjątkowe okoliczności, a po upływie określonego czasu mogą od ustania tych wyjątkowych okoliczności, testamenty takie tracą swoją moc.

Jakie są rodzaje testamentów szczególnych?

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują trzy formy testamentu szczególnego:

testament ustny,
testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym,
testament wojskowy.

Testament ustny

Jako że ta forma testamentu jest formą szczególną, rozporządzenie swym majątkiem na podstawie testamentu ustnego musi być uzasadnione szczególnymi uwarunkowaniami. Testament ten może być sporządzony tylko w obawie rychłej śmierci albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego można stwierdzić daleko idące rozbieżności, jeśli chodzi o interpretację pojęcia "obawa rychłej śmierci". Niektóre z orzeczeń sugerują, że obawa ta musi być obiektywnie weryfikowalna, w innych SN dopuszcza testament ustny nawet wówczas, gdy obawa rychłej śmierci wynika z subiektywnego przekonania testatora. Zawsze jednak obawa ta musi być uzasadniona. Uzasadnieniem może być grożące rzeczywiste niebezpieczeństwo utraty życia, choroba, wypadek samochodowy, itp.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego uznaje, że szczególną okolicznością sporządzenia testamentu ustnego jest nieważność testamentu allograficznego - tj. sporządzonego w obecności przewodniczącego zarządu jednostki samorządu terytorialnego, sekretarza powiatu albo gminy albo kierownika urzędu stanu cywilnego. Otóż wadliwość testamentu allograficznego może być szczególną okolicznością, uzasadniającą uznanie tego testamentu jako testamentu ustnego, przy zachowaniu wymogów dotyczących sporządzenia testamentu ustnego.

Testament ustny wymaga dla swej ważności oświadczenia swej ostatniej woli ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

Świadkowie muszą być cały czas obecni przy składaniu oświadczenia przez spadkodawcę. Oświadczenie o rozdysponowaniu przedmiotami należącymi do spadku musi pochodzić bezpośrednio od spadkodawcy. Nieważny byłby więc testament odczytany przez jednego ze świadków i tylko zaakceptowany przez spadkodawcę. W związku z tym powstały w doktrynie wątpliwości co do tego, czy osoby nieme mogą sporządzić testament ustny. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy opowiedział się przeciwko takiej możliwości.

Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Spisanie woli spadkodawcy może nastąpić w ciągu jednego roku od złożenia oświadczenia woli przez spadkodawcę. Treść oświadczenia powinna zawierać datę, miejsce złożenia oświadczenia woli oraz datę i miejsce sporządzenie pisma zawierającego to oświadczenie, skoro daty te mogą być różne.

Podpis na stwierdzonym pismem oświadczeniu woli testatora mogą złożyć albo dwaj świadkowie i spadkodawca albo wszyscy świadkowie. Możliwe jest więc spisanie testamentu bez podpisu testatora.

W przypadku gdy nie stwierdzono oświadczenia woli spadkobiercy pismem w sposób powyżej przedstawiony, stwierdzenie oświadczenia woli spadkobiercy może nastąpić poprzez złożenie zeznań świadków przed sądem. W takim przypadku złożenie zeznań nie może nastąpić później niż po upływie 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy (chyba że wcześniej testament szczególny stracił moc, o czym niżej). Jeżeli odebranie zeznania od jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na odebraniu zgodnych zeznań od dwóch świadków.

Testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym

Ten rodzaj testamentu musi być spisany w podróży.

Testament ten może być sporządzony przed dowódcą statku morskiego lub powietrznego lub wobec jego zastępcy. Spadkodawca wówczas oświadcza swą wolę kapitanowi lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków, ten następnie spisuje ją na piśmie podając na nim datę spisania woli spadkodawcy, następnie odczytuje treść sporządzonego pisma w obecności świadków. Pismo to musi zostać podpisane przez spadkodawcę, dowódcę statku lub jego zastępcę oraz świadków. W przypadku gdyby spadkodawca nie mógł się podpisać, nie składa on swego podpisu, lecz w treści pisma zawierającego oświadczenie spadkodawcy należy wyjaśnić przyczyny braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy sporządzenia testamentu nie jest możliwe, spadkobierca może sporządzić testament ustny.

Testamenty wojskowe

Testamenty wojskowe są szczególną formą sporządzania oświadczeń woli na wypadek śmierci nie tylko z powodu okoliczności, w jakich mogą zostać sporządzone, lecz także na podmioty, które mogą rozporządzić swym majątkiem na wypadek śmierci w ten sposób. Testamentu wojskowe mogą bowiem sporządzić tylko:

żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową,
zatrudnieni w Siłach Zbrojnych,
osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym, a mianowicie:

członkowie personelu stowarzyszenia „Polski Czerwony Krzyż” i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia,
osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych,
członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych

Testament wojskowy może być także sporządzony przez inne osoby cywilne, jeżeli znajdują się one na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływające Marynarki Wojennej lub na statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych.

Prawo przewiduje trzy podstawowe formy sporządzenia testamentu wojskowego:

Spadkodawca może oświadczyć swą ostatnia wolę ustnie sędziemu wojskowemu, który następnie powinien spisać ją w protokole. W protokole powinno być stwierdzone miejsce jego sporządzenia oraz data. Następnie sędzia wojskowy odczytuje protokół spadkodawcy i zamieszcza o dokonanym odczytaniu wzmiankę w protokole. Ostatnią czynnością jest podpisanie protokołu przez spadkodawcę i sędziego wojskowego. Jeżeliby spadkodawca nie mógł się na protokole podpisać, sędzia wojskowy zobowiązany jest uczynić na nim odpowiednią uwagę wyjaśniającą przyczyny braku podpisu spadkodawcy.
Spadkodawca może oświadczyć swą ostatnią wolę ustnie w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych. Następnie jeden ze świadków spisuje tą wolę spadkodawcy, podając jednocześnie miejsce i datę sporządzenia ostatniej woli, a następnie wszyscy (tj. spadkodawca i dwaj świadkowie) podpisują tak sporządzony dokument.
Jeżeli w przypadku określonym punkcie 3 spadkodawca nie może się podpisać, oświadcza swą ostatnią wolę w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych. Następnie jeden ze świadków spisuje wolę spadkodawcy podając miejsce i datę jej spisania wyjaśniając przyczyny braku podpisu spadkodawcy. Po odczytaniu tak sporządzonego testamentu spadkodawcy wszyscy świadkowie zobowiązani są go podpisać.

Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej w sprawie testamentów wojskowych reguluje także jeszcze jedną, szczególną formę szczególnego testamentu, jakim jest testament wojskowy. W przypadku obawy rychłej śmierci spadkodawcy wskutek odniesionych ran lub choroby albo wskutek szczególnych okoliczności, które uniemożliwiają lub czynią bardzo utrudnionym zachowanie formy testamentu określonej uprzednio w punktach 1-3, testament wojskowy może być sporządzony również w taki sposób, że spadkodawca oświadczy swą ostatnia wolę ustnie wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych.

Stwierdzenie treści tak sporządzonego testamentu następuje zgodnie z zasadami obowiązującymi w przypadku testamentu ustnego.

Kto nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu?

Przepisy kodeksu cywilnego wyłączające określoną grupę osób z kategorii świadków mają zastosowanie zarówno dla testamentów zwykłych jak i szczególnych. Zgodnie z tymi przepisami świadkiem przy sporządzeniu testamentu nie może być ten, kto:

nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych
jest niewidomy, niemy lub głuchy
nie może czytać i pisać
nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament
został skazany prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Jeżeli testament sporządzono w obecności jednej z wyżej wymienionych osób jako świadków, jest on nieważny z mocy prawa.

Doprecyzowaniem kręgu osób, które nie mogą być świadkami przy sporządzaniu testamentu są przepisy szczególne. Wyłączają one z kategorii świadków także osoby, dla których w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Korzyścią tą może być zarówno udział w spadku jak i zapis na rzecz tej osoby. Świadkami nie mogą być także osoby powiązane z uprawnionym z testamentu, a więc jej małżonek, jej krewni lub powinowaci pierwszego lub drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią z stosunku przysposobienia. Wyłączenie to ma na celu uniknięcie sytuacji, w której możliwy byłby jakikolwiek wpływ tych osób na treść rozporządzenia dokonanego przez spadkodawcę.

Jeżeli jedna z tych osób brała udział w sporządzaniu testamentu jako świadek, testament nie jest nieważny. Nieważne jest jednak postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego i drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli jednak z treści testamentu wynika, że bez takiego przysporzenia spadkodawca nie sporządziłby takiego testamentu w ogóle, nieważny jest cały testament.

Kiedy testament szczególny traci ważność?

Sporządzenie testamentu w formie szczególnej uzasadnione jest szczególnymi okolicznościami. W związku z tym, po ustaniu tych okoliczności obowiązywanie testamentu sporządzonego w szczególnych warunkach byłoby niewłaściwe. Tak też postanawia kodeks cywilny. Zgodnie z jego przepisami testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg tego terminu ulega zawieszeniu na okres, w którym spadkodawca nie miał możliwości sporządzenia testamentu w formie zwykłej.

Pamiętaj, że:

Testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko w szczególnych okolicznościach.
Nie można sporządzić testamentu szczególnego w innej formie niż w przewidzianej w kodeksie cywilnym.
Każde uchybienie w formie testamentu szczególnego, w szczególności co do liczby świadków, ich jednoczesnej obecności, skutkować może nieważnością testamentu.
Testamenty szczególne mają ograniczony termin ważności.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16 poz. 93, ze zmianami);
rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych (Dz.U. 1965 r., Nr 7 poz. 38).

Zespół
e-prawnik.pl